ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ Κ.Ν.Λ. Γ' ΛΥΚ.-ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

 

§ Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς σ τ ί χ ο ς: Στίχος που απελευθερώνεται από τις δεσμεύσεις της παραδοσιακής ποίησης όπως είναι το μέτρο, η ομοιοκαταληξία, ο προκαθορισμένος αριθμός συλλαβών, η ολοκλήρωση ενός νοήματος σε κάθε στίχο. Aντiθετα, ο ελεύθερος στίχος, με το νοηματικό διασκελισμό (συνέχιση της ροής και του νοήματος ενός στίχου στον αμέσως επόμενο) και συχνά την ελλιπή στίξη και την απόκλιση από τη «σωστή» σ υ ν τ α κ τ ι κ ή σ ε ι ρ ά τ ω ν λ έ ξ ε ­ω ν, εκφράζει πληρέστερα την ποιητική έμπνευση: τονίζει υπογραμμίζει, αντιδιαστέλλει ποιητικά   νοήματα αναδεικνύει το νόημα του ποιητικού λόγου.

 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Στο ποίημα «Ποίηση 1948» του Ν. Εγγονόπουλου (σχολ. βιβλίο σελ. 84) η σταδιακή συρρίκνωση του στίχου, ο ακραίος νοηματικός διασκελισμός (ΜΟΡΦΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ) αποτυπώνει εκφραστικά τη σταδιακή συρρίκνωση της έμπνευσης, το τέλος της ποιητικής γραφής που είναι το νοηματικό κέντρο του κειμένου (ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ).

 

§ Χρήση καθημερινού λεξιλογίου - «Ποιητική χρήση» των λέξεων: Σε αντίθεση με την παραδοσιακή πoίηση που χρησιμοποιεί περίπλοκες, εξεζητημένες, αποκλειστικά «ποιητικές» λέξεις και περίτεχνα σχήματα λόγου, η μοντέρνα ποίηση χρησιμοποιεί εκφράσεις του καθημερινού λεξιλoγίoυ, όπως και λέξεις και εκφράσεις από οποιαδήποτε περιοχή του προφορικού και γραπτού λόγου, xωρίς προκαταλήψεις. Κάθε λέξη, ακόμα και η πιο πεζή και κοινότοπη, μπορεί να λειτουργήσει ποιητικά στο ανάλογο γλωσσικό περιβάλλον· να απελευθερωθεί από την καθιερωμένη σημασία της και να «αναβαπτισθεί» νοηματικά υπηρετώντας τις εκφραστικές ανάγκες του ποιητή.

§ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Στη «Σονάτα του Σεληνόφωτος», του Γ. Ρίτσου, «η πολιτεία» είναι «ασβεστωμένη με φεγγaρόφωτο» (στ. 13). Ο «αντιποιητικός» χαρακτηρισμός «ασβεστωμένη» πέρα από μια τολμηρή, ασυνήθιστη εικόνα φωτός, δημιουργεί - σε συνδυασμό με τον εξίσου αντιποιητικό όρο «μάντρα του τουβλάδικου» (στ. 11) - συνειρμούς σχετικούς με την εργατική τάξη που είναι ο κόσμος της πολιτείας. Η «ξεκοιλιασμένη πολυθρόνα» (στ. 43) εκφράζει με έντονο τρόπο τη φθορά, την παρακμή, την κατάρρευση του εσωτερικού χώρου - εσωτερικού κόσμου της ηρωίδας.

v Η ποιητική λειτουργία των λέξεων διαμoρφώνεται εξάλλου και από το ιδιαίτερα εύχρηστο - τόσο στη. μοντέρνα όσο και στην παλαιότερη ποίηση - σχήμα της ε π α ν ά λ η ψ η ς λέξεων και φράσεων. Η επανάληψη λέξης ή φράσης (αυτούσιας ή ελαφρώς παραλλαγμένης) μπορεί:

α) να αναδεικνύει το βασικό θεματικό μοτίβο του ποιητικού λόγου και να αποτελεί συνδετικό κρίκο των επιμέρους θεματικών ενοτήτων, όπως π.χ. οι φράσεις:

Ÿ Άφησέ με νάρθω μαζί σου, («Σονάτα του Σεληνόφωτος» του Γ. Ρίτσου)

Ÿ «Μικρή Πράσινη θάλασσα δεκατριώ χρονώ» («Μικρή Πράσινη θάλασσα» του Ο. Ελύτη)

Ÿ «Δεμένα είναι τα χέρια σου» («Σημείο Αναγνωρίσεως της Κ. Δημουλά)

Ανάλογη λειτουργία έχει επίσης και η επαναλαμβανόμενη φράση «Μόνο γιατί μ’ αγάπησες» στο ομότιτλο ποίημα της Μ. Πολυδούρη καθώς και η φράση - στίχος «είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι» στη «Μελαγχολία Ιάσωνος Κλεάνδρου» του Κ. Καβάφη.

   β) να προσδίδει έμφαση στο ποιητικό νόημα και να επιτείνει τη σημασία του, όπως Π.χ. στο απόσπασμα από τη «Σoνάτα του Σεληνόφωτος» του Γ. Ρίτσου.

  «... φύκια κι όστρακα πιάνονται στα μαλλιά μου - δεν μπορώ να τα ξεκολλήσω ύστερα, δεν μπορώ ν' ανέβω πάλι στην Επιφάνεια - ο δiσκος μου πέφτει από τα χέρια άηχος - σωριάζομαι ­– και βλέπω ης φυσαλίδες από την ανάσα μου ν’ ανεβαίνουν, ν’ ανεβαίνουν...» (στ. 165-168)

   Η επανάληψη αισθητοποιεί την αγωνία της ηρωίδας, το αίσθημα της ασφυξίας της σε συνδυασμό με τη στίξη (παύλες) που προσδίδει έναν ασθμαίνοντα ρυθμό - ενδεικτικό της αγωνίας - στο λόγο της.

§ Σ υ μ β ο λ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ ω ν ό ρ ω ν: Σε αρκετές περιπτώσεις, χρησιμοποιούνται εικόνες και σύμβολα που δεν έχουν την καθιερωμένη σημασία τους στη συμβατική γλώσσα, αλλά την ιδιαίτερη σημασία που τους προσδίδει ο ποιητής στη δική του, ιδιαίτερη «ποιητική γλώσσα». Με βάση αυτόν τον ιδιαίτερο γλωσσικό κώδικα πρέπει οι όροι αυτοί να «αποκωδικοποιηθούν», να αποσυμβολιστούν για την πληρέστερη κατανόηση του ποιητικού νοήματος.

 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

α) Στο «Σημείο Αναγνωρίσεως» της Κ. Δημουλά, η ποιήτρια αντλεί έμπνευση από ένα ά γ α λ μ α ­- σύμβολο εθνικής καταπίεσης- αλλά το αξιοποιεί ως σύμβολο κοινωνικής καταπίεσης (καταπίεση του γυναικείου φύλου) και ως σύμβολο ακινησίας - αιχμαλωσίας. «... όλοι σε λέvε κατευθείαν άγαλμα, εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν …»

  β) Στη «Μικρή Πράσινη θάλασσα» του Ο. Ελύτη, ο ποιητής προτρέπει τη θάλασσα - κόρη – ποίηση (τριπλός συμβολισμός): «να μάθεις μανταρίνι, κι άψινθο».

Το «μανταρίνι» και ο «άψινθος» συμβολίζουv αντίστοιχα, τη γλυκιά και την πικρή όψη της γνώσης που είναι το αποτέλεσμα της μάθησης.           .

v Η συμβολική λειτουργία ενός όρου επιτυγχάνεται εξάλλου με την προσωποποίηση / προσωποποιία, δηλαδή με την απόδοση σε άψυχα όντα σκέψεων και συναισθημάτων που προσιδιάζουν μόνο σε πρόσωπα, έτσι ώστε να εξαρθεί η σημασία τους:

v ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

α) «Η μεταμέλεια, λένε, φοράει ξυλοπάπουτσα (στ. 123)

β) «... την πoλιτεία με τα ροζιασμένα χέρια της, την πoλιτεία του μεροκάματου, την πολιτεία που ορκίζεται στο ψωμί και στη γροθιά της» (στ. 220-221) (Από τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος»).

§ Εικονοποιία: Οπτικές και ηχητικές εικόνες που αποδίδονται συνήθως με εντυπωσιακές και ασυνήθιστες (στο συμβατικό λόγο) παρομοιώσεις και μεταφορές:

 

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ

«... Μάλιστα ή κουζίνα είναι, σαν το βυθό της θάλασσας. / Τα μπρίκια κρεμασμένα γυαλίζoυν / σα στρογγυλά, μεγάλα μάτια απίθανων ψαριών, / τα πιάτα σαλεύουν αργά σαν τις μέδουσες...» (Γ. Ρίτσου, Σονάτα του Σεληνόφωτος, στ. 161-164) => Η μετάλλαξη των αντικειμένων σε εφιαλτικές εικόνες βυθού και τρομακτική κίνησή τους αποδίδουν τη φρίκη της κατάδυσής της στο βυθό της ύπαρξής της· την οδυνηρή της αυτογνωσία.

 

Στην παραδοσιακή ποίηση, οι εικόνες στηρίζονται στα δεδομένα της εμπειρίας και ερμηνεύονται με βάση λογικές συσχετίσεις νοημάτων. Οι εικόνες της μοντέρνας ποίησης, με τους τολμηρούς λεκτικούς συνδυασμούς τoυς, «καλούν» τον αναγνώστη ν’ ανακαλύψει νέες πτυχές και διαστάσεις της πραγματικότητας μέσα από μια συνειρμική και όχι λογική συσχέτιση λέξεων και φράσεων (Υπερρεαλιστικό στοιχείο).

«... Δεν μπορείς / ούτε μια β ρ ο χ ή να ζυγίσεις στο χέρι σου / ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα» (Κ. Δημουλά, «Σημείο Αναγνωρίσεως») => Η «β ρ ο χ ή και η «μ α ρ γ α ρ ί τ α» δε συνδέονται ασφαλώς λογικά, αλλά δημιουργούν - στο συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον - συνειρμούς ελαφρότητας και ομορφιάς. Η «αιχμάλωτη» γυναίκα δε μπορεί ωστόσο «να ζυγίσει», να βιώσει ούτε αυτές τις ελάχιστες, «ανάλαφρες» χαρές και ομορφιές της ζωής.

 

Τα στοιχεία που πρoαναφέρθηκαν επισημαίνουν κάποιους «κοινούς τόπους» στον ποιητικό λόγο και ειδικότερα στη μοντέρνα ποίηση. Ωστόσο, για τη μεθοδική και συστηματική προσέγγιση του συνόλου    των ποιημάτων, ο μαθητής πρέπει να λάβει υπόψη του τα ακόλουθα:­

→ Στη μελέτη του κάθε ποιήματος προαπαιτούμενο είναι η γνώση της ιδιαίτερης ποιητικής «γλώσσας» του συγκεκριμένου ποιητή: βασικά σύμβολα, εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί συχνότερα, χαρακτηριστικές τεχνικές (όπως π.χ. η ιστορική μέθοδος και η ειρωνεία στον Καβάφη) και γενικότερα, στοιχεία που προσδιορίζουν τη μοναδικότητα του ύφoυς του συγκεκριμένου ποιητή.

→ Γνώση των βασικών χαρακτηριστικών της λογοτεχνικής γενιάς ή Σχολής στην οποία εντάσσεται ο ποιητής (π.χ., γενιά του Μεσοπολέμου για την Πολυδούρη, μεταπολεμική γενιά για τον Αναγνωστάκη) αλλά και των βασικών λογοτεχνικών ρευμάτων· ή τάσεων που επηρέασαν το έργο τους, όπως κατά περίπτωση, ο λυρισμός, ο συμβολισμός, και, κυρίως, ο υπερρεαλισμός.

→ Βιογραφικά στοιχεία του λογοτέχνη: ενδιαφέρoυν εκείνα που συνδέονται πιo άμεσα και ερμηνεύουν, ως ένα βαθμό, το ποιητικό του έργο. Ιδιαίτερα για τους καλλιτέχνες που εντάχθηκαν στον ιδεολογικό χώρο της αριστεράς (όπως ο Ρίτσος και ο Αναγνωστάκης) ενδιαφέρει ιδιαίτερα η αισθητική της στρατευμένης τέχνης η οποία διαμορφώνει το ιδεολογικό υπόβαθρο του ποιητικού τους λόγου.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η ονομαστική αναφορά στο συγκεκριμένο ποιητή γίνεται μόνο στην περίπτωση που το ζητούμενο αναφέρεται σε αυτοβιογραφικά στοιχεία του ποιήματος, σε τεχνικές - εκφραστικά μέσα του ποιητή, σε κρίσεις άλλων γι' αυτόν κλπ. Στην ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου, είναι προτιμότερη η χρήση όρων όπως «το ποιοτικό εγώ», «το ποιητικό υποκείμενο», / «ο ποιητής - αφηγητής» δεδομένου ότι αυτός που «μιλά» μέσα από το ποίημα, είναι δημιούργημα του ποιητή. Αντίστοιχη είναι η διάκριση συγγραφέα - αφηγητή στην πεζoγραφία.