ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΕ, ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

Παραδείγματα ερωτήσεων ανοικτού τύπου και σύντομης απάντησης

Α. Η διάρθρωση του διαλόγου και τα πρόσωπα

Εισαγωγή: Ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε έναν φίλο του.

                    1. Ποιο είναι το θέμα της εισαγωγής στον Πρωταγόρα και για ποιο λόγο το επιλέγει ο Πλάτων;

                    2. Ο Πλάτων ακολουθεί την τεχνική του άμεσου διαλόγου στην εισαγωγή στον Πρωταγόρα, ενώ στο υπόλοιπο έργο την τεχνική του αφηγημένου διαλόγου (ο Σωκράτης αφηγείται σε ένα φίλο του το διάλογό του με τον Πρωταγόρα). Ποια πλεονεκτήματα προσφέρει ο αφηγημένος διάλογος ως τεχνική γραφής και ποιες αδυναμίες μπορεί να παρουσιάζει σε ένα φιλοσοφικό κείμενο;

Πρόλογος: Ο Ιπποκράτης και η σφοδρή επιθυμία του να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα.

                    1. Γιατί ο Σωκράτης επισκέπτεται μαζί με τον Ιπποκράτη τον Καλλία;

                    2. Ποιο είναι το θέμα του διαλόγου όπως φαίνεται από τον Πρόλογο και με ποιο τρόπο αναδεικνύεται;

Ο Σωκράτης στο σπίτι του Καλλία. Περιγραφή του Πρωταγόρα και των άλλων προσώπων του διαλόγου.

                    1. Ποια είναι τα πρόσωπα του διαλόγου και πώς διαγράφεται ο χαρακτήρας καθενός στη σκηνή αυτή¹;

                    2. Έχει υποστηριχθεί ότι στον Πρωταγόρα ο Πλάτων έχει επηρεαστεί από την κωμωδία. Ποια στοιχεία της σκηνής στο σπίτι του Καλλία (όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο σας) συνηγορούν υπέρ της άποψης αυτής;

                    3. Η αντιμετώπιση των σοφιστών από τους Αθηναίους δεν είναι ενιαία, όπως φαίνεται από τον Πρόλογο και τη σκηνή στο σπίτι του Καλλία. Πώς τους αντιμετωπίζει καθεμία ομάδα που διακρίνεται και πώς τους αντιμετωπίζει ο Πλάτων και ο Σωκράτης; Να εξηγήσετε τη στάση αυτή με τη βοήθεια της γενικής εισαγωγής του βιβλίου σας (σσ. 24-25, 29).

Η αρχή της συζήτησης. Είναι δυνατόν να διδαχθεί η πολιτική αρετή, όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας;

                    1. Πώς ορίζει ο Πρωταγόρας το αντικείμενο της διδασκαλίας του και τι υπόσχεται στο νεαρό Ιπποκράτη;

                    2. Η αρχαϊκή ηθική έδινε έμφαση στην καταγωγή του ανθρώπου. Από αυτήν εξαρτούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό το ήθος, το χαρακτήρα και την αρετή του. Ποιες συνέπειες έχει γι’ αυτή την αριστοκρατική αντίληψη η επαγγελία του Πρωταγόρα (και των σοφιστών γενικά) για το αντικείμενο και το σκοπό της διδασκαλίας του;

                    3. Ποιες αντιρρήσεις διατυπώνει ο Σωκράτης σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα και με ποιο τρόπο επιχειρεί να τις θεμελιώσει;

Η απάντηση του Πρωταγόρα και ο μύθος για τη δημιουργία της ανθρώπινης κοινωνίας.

                    1. Ποιες από τις σοφιστικές μεθόδους χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας στην απάντησή του στις πρώτες αντιρρήσεις του Σωκράτη σχετικά με το διδακτόν της αρετής;

                    2. Σε πόσα μέρη διακρίνεται ο λόγος (ρήση) του Πρωταγόρα και σε ποια επιχειρήματα του Σωκράτη απαντά στο καθένα;

                    3. Τι επιχειρεί να αποδείξει ο Πρωταγόρας με το μύθο του Προμηθέα;

                    4. Το επιχείρημα του Πρωταγόρα για τη σκοπιμότητα της τιμωρίας αποδεικνύει, κατά τη γνώμη σας, το διδακτόν της αρετής και γιατί;

                    5. Ποιοι διδάσκουν τους νέους την αρετή και πού αποβλέπει η διδασκαλία αυτή, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα;

Νέες ερωτήσεις του Σωκράτη με σκοπό να οριστεί τι ακριβώς είναι η αρετή.

                    1. Ποιον προβληματισμό θέτει ως βάση της συζήτησης ο Σωκράτης μετά τη ρήση του Πρωταγόρα;

                    2. Η ερώτηση που έθεσε αρχικά ο Σωκράτης και που αποτέλεσε αφετηρία για το διάλογο αφορούσε στο αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα. Πώς από την ερώτηση αυτή κατέληξε ο Σωκράτης να αναζητεί αν η αρετή είναι μία και ενιαία ή πολλές²; Να γράψετε με λίγα λόγια την πορεία του διαλόγου.

                    3. Μετά την απάντηση του Πρωταγόρα στην αρχική ερώτηση του Σωκράτη για το αντικείμενο της διδασκαλίας του, ο Σωκράτης θέτει το ερώτημα αν η αρετή διδάσκεται, για να καταλήξει, μετά τη ρήση του σοφιστή, στο πρόβλημα αν η αρετή είναι μία και ενιαία ή πολλές. Ποιες βασικές αρχές της σωκρατικής μεθόδου εντοπίζετε στην πορεία αυτή του διαλόγου; (Στην απάντησή σας να συμβουλευτείτε την εισαγωγή του βιβλίου σας σσ. 34- 37.)

                    4. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν όποιος σέβεται το όσιο να είναι ταυτόχρονα άδικος και αντίστροφα ο δίκαιος να μη σέβεται το όσιο. Βέβαια κάποιοι θεωρούν σοφό όποιον αδικεί, εφόσον αυτό τον ωφελεί³, και το ζήτημα είναι αν θα θεωρηθεί σωφροσύνη το να σκέπτεται κανείς το καλό και το προσωπικά ωφέλιμο όταν πρόκειται να ενεργήσει. Ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι το καλό και το ωφέλιμο είναι πράγματα σχετικά, εφόσον άλλα είναι ωφέλιμα στην περίπτωση, για παράδειγμα, της αρρώστιας και άλλα στην κατάσταση της υγείας. Με ποιες από τις θέσεις αυτές των δύο συνομιλητών θα διαφωνούσατε; Να εξηγήσετε την άποψή σας.

Το ξέσπασμα του Πρωταγόρα και η παρ' ολίγον ρήξη μεταξύ των συνομιλητών.

                    1. Σε ποια βασική διαφορά Πρωταγόρα – Σωκράτη οφείλεται η παρ’ ολίγον ρήξη μεταξύ τους και πώς αποτρέπεται τελικά η διακοπή του διαλόγου;

Η παρέκβαση με αφορμή το ποίημα του Σιμωνίδη. Ανάλυση του ποιήματος από τον Σωκράτη.

                    1. Να κρίνετε την ανάλυση του ποιήματος του Σιμωνίδη από τον Σωκράτη. Συμφωνείτε με την ερμηνεία που δίνει;

                    2. Να φέρετε ένα άλλο παράδειγμα για να εξηγήσετε τη διαφορά ανάμεσα στο «είμαι» και το «γίνομαι» που επισημαίνει ο Σωκράτης. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και το κείμενο "Ο εγκαταλειμμένος άνθρωπος" του υπαρξιστή φιλοσόφου Ζαν Πολ Σαρτρ από το βιβλίο σας Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

                    3. Συμφωνείτε με την άποψη του Σωκράτη ότι οι άνθρωποι διαπράττουν αισχρές ή κακές πράξεις μόνον από άγνοια, ότι κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του (οὐδεὶς ἑκὼν κακός)⁴; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Η συζήτηση περί αρετής ξαναρχίζει. Ο Σωκράτης προσπαθεί να αποδείξει την ενότητα της αρετής.

                    1. Ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η ανδρεία δεν σχετίζεται με τη σωφροσύνη, ενώ ο Σωκράτης υποστηρίζει το αντίθετο. Με ποιον θα συμφωνούσατε και γιατί;

                    2. Να συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την ανδρεία με τον ορισμό του ανδρείου που δίνει ο Περικλής στον Ἐπιτάφιο: Κράτιστοι δ’ ἂν τὴν ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν οἱ τὰ τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μή ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων (Θουκ. ΙΙ, 40, 3).

                    3. Να συσχετίσετε όσα υποστηρίζει ο Σωκράτης για την ενότητα της αρετής με τις απόψεις που διατυπώνει για το ίδιο θέμα στον Μένωνα⁵ και να γράψετε τα συμπεράσματά σας.

Η ηδονή και η αρετή⁶. Ευχάριστο είναι μόνο το αγαθό.

                    1. Ποια άποψη διατυπώνει ο Σωκράτης για την ηδονή; Συμφωνείτε;

                    2. Ποιο περιεχόμενο νομίζετε ότι δίνει ο Σωκράτης στην ηδονή⁷;

Το τέλος της συζήτησης.

                    1. Γιατί χαρακτηρίζεται παράδοξο το τέλος του διαλόγου;

                    2. Σε ποια συμπεράσματα κατέληξαν οι δύο συζητητές;

                    3. Στον Εὐθύδημο ο Πλάτων καταλήγει στο συμπέρασμα (281e) ότι η σοφία είναι το μόνο αγαθό και η αμάθεια το μόνο κακό, ενώ στον Μένωνα (99e3 –100c2) χαρακτηρίζει την αρετή θείο δώρο. Να συσχετίσετε τις απόψεις αυτές με τη θέση που διατυπώνει ο Σωκράτης στο τέλος του Πρωταγόρα και να γράψετε πώς εννοούσε ο Σωκράτης την ανθρώπινη φύση και ποια σημασία απέδιδε στην παιδεία⁸.

Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου

                    1. Ποια είναι τα θέματα που συζητούν ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης στο διάλογο και ποια σχέση έχουν μεταξύ τους;

                    2. Διαλεκτική - σωκρατική ειρωνεία - μαιευτική: Να γράψετε σύντομα κατατοπιστικά σημειώματα για το καθένα, επισημαίνοντας πώς χρησιμοποιούνται από το Σωκράτη στον Πρωταγόρα⁹. (Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ. 35- 36).

                    3. Να δώσετε ένα σύντομο ορισμό της διαλεκτικής μεθόδου του Σωκράτη και να γράψετε τα πλεονεκτήματά της στη φιλοσοφική συζήτηση.

                    4. Ποιες μεθόδους της σοφιστικής συναντάμε στον Πρωταγόρα και ποια στάση τηρεί ο Πλάτων απέναντι σ'αυτές;

                    5. Ο Πρωταγόρας και οι σοφιστές γενικά αλλά και ο Πλάτων καταφεύγουν στο μύθο ως φιλοσοφική μέθοδο. Με ποιο τρόπο μπορεί να συμβάλει ο μύθος στη φιλοσοφική αναζήτηση και ποια είναι τα όριά του¹⁰;

                    6. Γιατί ο Σωκράτης (και ο Πλάτων) ειρωνεύεται ιδιαίτερα τη διάλεξη ως φιλοσοφική μέθοδο; Για ποιο σκοπό τη χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές;

                    7. Γιατί οι σοφιστές θεωρούνται πρωτοπόροι της λογοτεχνικής ανάλυσης;

                    8. Ποιες αντιρρήσεις εκφράζει ο Σωκράτης για το σχολιασμό ποιητικών κειμένων ως μέθοδο φιλοσοφικής αναζήτησης;

                    9. Πώς αναδεικνύει ο Πλάτων στον Πρωταγόρα τη διαλεκτική ως μοναδική φιλοσοφική μέθοδο για την αναζήτηση της αλήθειας;

                    10. Αφού προσδιορίσετε την έννοια του «σχετικισμού» και του «υποκειμενισμού»¹¹ με τη βοήθεια ενός λεξικού, να εξηγήσετε τη στάση
του Σωκράτη προς τις αντιλήψεις αυτές των σοφιστών. Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας (ενότητα Δ2).

                    11. Ποια θέση παίρνει απέναντι στην αλήθεια καθένας από τους δύο συζητητές (Σωκράτης - Πρωταγόρας) στο διάλογο; Ποια σημασία έχει αυτή η θέση για τις αντιλήψεις τους σχετικά με τη φύση της αρετής;

Γ. Ο μύθος του Πρωταγόρα για τη δημιουργία του ανθρώπου και την αρετή

                    1. Από ποια στοιχεία μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Πλάτων, πολέμιος των σοφιστών, φαίνεται ότι εκτιμά και σέβεται τον Πρωταγόρα¹²;

                    2. Ποια κοινά στοιχεία και ποιες διαφορές έχει ο μύθος του Πρωταγόρα με τη Θεογονία του Ησιόδου;

                    3. Αφού μελετήσετε το κείμενο από τον Ησίοδο (Ἔργα καὶ Ἡμέραι) που σας δίνεται, να γράψετε με λίγα λόγια την αντίληψη για την ιστορία που προκύπτει από αυτό και να τη συγκρίνετε με την αντίστοιχη αντίληψη που εκφράζεται στην Παλαιά Διαθήκη¹³.

                    4. Ποια αντίληψη εκφράζεται για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου (στο κείμενο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο σας) και ποια κοινά έχει με την αντίληψη που εκφράζεται στον Πρωταγόρα;

                    5. Να γράψετε τις κοινωνιολογικές ιδέες που εκφράζονται στο μύθο του Πρωταγόρα και να εξηγήσετε τη σχέση της αρετής του ανθρώπου με την αρετή του πολίτη¹⁴. Πώς αντιλαμβάνεται ο Πρωταγόρας την αρετή;

                    6. Η αντίθεση φύσης - νόμου (φύσει - νόμῳ) είναι θεμελιώδης στη σοφιστική. Τι εννοούν οι σοφιστές με τους όρους φύσει και νόμῳ και ποια η σημασία της διάκρισης αυτής για τη φιλοσοφία και τον άνθρωπο¹⁵; Να συμβουλευθείτε την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ. 24- 29.

Παραπομπές:

¹ Πρόκειται για την τρίτη του έργου, πρώτη είναι η συνάντηση Σωκράτη - ανώνυμου εταίρου, δεύτερη στο σπίτι του Σωκράτη.

² Βλ. Παράλληλα κείμενα, αρ. 1, 2.

³ Το θέμα θα συζητηθεί αναλυτικά στην Πολιτεία, βλ. εισαγωγή και Το δαχτυλίδι του Γύγη, οπότε μπορεί να δοθεί εκεί κάποια παρόμοια ερώτηση.

⁴ Ο Σωκράτης (και ο Πλάτων) πιστεύει ότι υπάρχει ένα καθολικό καλό, η γνώση του οποίου ανοίγει το δρόμο για τη σωστή πράξη - άρα και την ευδαιμονία - σε οποιονδήποτε και οπουδήποτε. Για το Σωκράτη, ό,τι μπορεί να μεταδώσει κανείς στον άλλο με τη διδασκαλία είναι γνώση. Αν η αρετή μπορεί να διδαχθεί, είναι μια μορφή γνώσης. Αρκεί να ξέρει κανείς το αγαθό για να το πράξει. Ο άνθρωπος θέλει ό,τι τον ευχαριστεί, ό,τι τον οδηγεί στην ευδαιμονία. Το αγαθό, η αρετή οδηγεί στην ευδαιμονία. Άρα, όλοι οι άνθρωποι επιδιώκουν το αγαθό, εφόσον το γνωρίζουν. Κανείς δε βλάπτει τον εαυτό του ζητώντας το κακό, όταν γνωρίζει ότι είναι κακό. Κανείς δεν πράττει με τη θέλησή του ό,τι οδηγεί στη νοσηρή κατάσταση της ψυχής του, στο κακό. Οι κακοί λοιπόν είναι αμαθείς, η κακία είναι αποτέλεσμα άγνοιας. Το λάθος, όπως και το κακό, οφείλονται στην άγνοια, κανείς δεν τα πράττει σκόπιμα. Βλ. Α. Μπαγιόνας (1), σ. 87 κ.ε., W. K. C. Guthrie (1), σ. 314 και Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 6.

⁵ Βλ. Παράλληλα κείμενα, αρ. 1, 2.

⁶ Στο σημείο αυτό, όπως και σε ό,τι αφορά στη συγκρότηση της πόλης, την πολιτική αρετή γενικά, μπορεί να ζητηθεί σύγκριση με τον Αριστοτέλη, όταν θα διδάσκονται οι ανάλογες ενότητες των Ἠθικῶν Νικομαχείων και των Πολιτικῶν.

⁷ Βλ. Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 6.

⁸ Βλ. Παράλληλα κείμενα, αρ. 2, 4 και Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 6.

⁹ Βλ. Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 7.

¹⁰ Βλ. Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 11.

¹¹ Σχετικισμός: η θεωρία σύμφωνα με την οποία η γνώση δεν είναι απόλυτη, αλλά περιορισμένη και σχετίζεται με την εποχή, την κοινωνία, τις περιστάσεις κ.τ.λ. Η απόφανση για την αλήθεια ή μη μιας λογικής κρίσης είναι συνάρτηση της εποχής, της κοινωνίας κ.τ.λ. Η ίδια λογική κρίση θα μπορούσε να είναι για κάποιον αληθινή και για κάποιον άλλον ψευδής. Δεν υπάρχει μια ενιαία, απόλυτη αλήθεια. Οι αξίες δεν είναι απόλυτες και αιώνιες, αλλά σχετικές και διαφορετικές από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Υποκειμενισμός: η θεωρία σύμφωνα με την οποία η αλήθεια δεν έχει αντικειμενική αξία, δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια αποδεκτή από όλους. Βλ. Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 13 και W. K. C. Guthrie (1), σ. 206 κ.ε.

¹² Για τον Πλάτωνα, βλ. εισαγωγή διδακτικού βιβλίου, σ. 50. Βλ. και Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 3 και 4.

¹³ Βλ. για το κείμενο του Ησιόδου σε Παράλληλα κείμενα, αρ. 12.

¹⁴ Βλ. Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 8.

¹⁵ Αμφισβητείται για πρώτη φορά η «αιωνιότητα», άρα το αμετάβλητο των παραδεδομένων θεσμών, αντιλήψεων κ.λπ. ΄Ολα αυτά είναι προϊόν σύμβασης, συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων (νόμῳ) και δεν είναι δοσμένα έτσι από τη φύση(φύσει), άρα επιδέχονται αλλαγή. Η φιλοσοφία «κατεβαίνει από τον ουρανό στη γη», ασχολείται με τα ανθρώπινα πράγματα ως προϊόντα συμφωνίας ανθρώπων. Διατυπώνεται για πρώτη φορά η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, που θα απασχολήσει αιώνες μετά τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Βλ. Α. Μπαγιόνας (1), σσ. 45- 46.

Ενότητα 1η

(318e - 320c)

Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας;

Προτεινόμενοι στόχοι

                    • Να κατανοήσουν οι μαθητές τον πρακτικό σκοπό της διδασκαλίας των σοφιστών, όπως παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα.

                    • Να κατανοήσουν και να κρίνουν τις αντιρρήσεις του Σωκράτη για το διδακτόν της αρετής.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντομης απάντησης)

                    1. Να επισημάνετε τους θεματικούς άξονες της ενότητας.

                    2. α) Ποιο είναι το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα, όπως το ορίζει ο ίδιος;

β) Γιατί τονίζει ότι στόχος του εκπαιδευτικού του προγράμματος είναι να γίνει ο μαθητής του ικανός «να πράξει και να μιλήσει» (πράττειν καὶ λέγειν) για πολιτικά θέματα; Στην απάντησή σας, αξιοποιώντας τις γνώσεις που έχετε για την αρχαία κοινωνία και ειδικά για τη δημοκρατική Αθήνα, να αναφερθείτε στη σημασία που είχε ο συνδυασμός λόγων και έργων στην πολιτική ζωή¹.

                    3. Ο Σωκράτης την «ευβουλία για τα ζητήματα του οίκου και τα θέματα της πόλης» (εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως), που επαγγέλλεται ως στόχο της διδασκαλίας του ο Πρωταγόρας, την εξηγεί ως «πολιτική τέχνη», δηλαδή τέχνη με την οποία «κάνει τους άνδρες ἀγα-θοὺς πολίτες» (ποιεῖν τοὺς ἄνδρας ἀγαθοὺς πολίτας). Ο Πρωταγόρας δέχεται ανεπιφύλακτα ότι αυτό ακριβώς διδάσκει. Να εξηγήσετε τη

                    σύνδεση αυτή πολιτικής και αρετής με αναφορά στις πολιτικές αντιλήψεις και γενικά την πολιτική ζωή της αρχαίας Ελλάδας (ειδικά της Αθήνας)².

                    4. Να επισημάνετε στο κείμενο και να αναλύσετε τα στοιχεία που αποδεικνύουν τη μεγάλη σημασία που είχε για τον πολίτη της αθηναϊκής δημοκρατίας η απόκτηση παιδείας.

                    5. Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, ότι οι Αθηναίοι είναι σοφοί: Νομίζετε ότι ο Σωκράτης μιλάει ειρωνικά; Να λάβετε υπόψη σας όσα αναφέρει στην Ἀπολογία του (κεφ. 6 - 8) για την εξέταση που έκανε στους Αθηναίους και να συσχετίσετε τις απόψεις αυτές με τη γνώμη του Πλάτωνα για την εκκλησία του δήμου (Πολιτεία 492 b-c)³.

                    6. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μὴ διδακτόν της αρετής, από πού τα αντλεί και πόσο ισχυρά είναι⁴;

                    7. Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται από το κείμενο⁵; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε με συντομία.

                    8. Ο Σωκράτης για να αποδείξει ότι η πολιτική τέχνη δεν διδάσκεται φέρνει ως παράδειγμα τους γιους του Περικλή και τον Κλεινία, ανιψιό του μεγάλου πολιτικού και αδελφό του Αλκιβιάδη. Αποδεικνύεται με το παράδειγμα η θέση του Σωκράτη⁶;

                    9. Ο Πρωταγόρας είχε ορίσει τη διδασκαλία του ως εὐβουλίαν, συμφώνησε όμως με το Σωκράτη ότι εννοεί την «πολιτική τέχνη». Ο Σωκράτης πάλι στο λόγο του φαίνεται να υπονοεί την «πολιτική αρετή» αλλά αναφέρεται στην «αρετή» γενικά.

α) Αφού διαβάσετε την εισαγωγή στο διάλογο (σσ. 53, 55-56), να εξηγήσετε τι νομίζετε ότι θέλει να επιτύχει με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης.

β) Τι μπορούμε να συμπεράνουμε για τις αντιλήψεις του Σωκράτη περί ἀρετῆς⁷;

γ) Ποια σχέση φαίνεται να έχει η έννοια ἀρετή στο κείμενο με τους όρους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή⁸;

                    10. Ο Σωκράτης καταλήγει γενικεύοντας ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Ποια εντύπωση μας δημιουργεί με τη γενίκευση αυτή και πού νομίζετε ότι αποβλέπει⁹;

                    11. Στην Ἀπολογία του ο Σωκράτης αναφέρει: ἐγὼ δὲ διδάσκαλος μὲν οὐδενὸς πώποτ' ἐγενόμην· εἰ δέ τις μου λέγοντος καὶ τὰ ἐμαυτοῦ πράττοντος ἐπιθυμεῖ ἀκούειν ... οὐδενὶ πώποτε ἐφθόνησα … μήτε ὑπεσχόμην μηδενὶ μηδὲν πώποτε μάθημα μήτε ἐδίδαξα (33b). Πώς φαίνεται να εννοεί τη διδασκαλία και το δικό του έργο¹⁰;

                    12. «Ο Σωκράτης δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι διδάσκει, αλλά ότι ελέγχει και εγείρει στη ζήτηση της αρετής». Να εξηγήσετε τη διαφορά¹¹.

                    13. Ο Αριστοτέλης επαινεί το Σωκράτη γιατί πρόσφερε την επαγωγική μέθοδο στη φιλοσοφική αναζήτηση. Να εντοπίσετε στο κείμενο τη μέθοδο αυτή και να καταγράψετε το συλλογισμό του Σωκράτη. (Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ. 36 -37).

                    14. Από πού προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συμπεραίνουμε (από τα λόγια του Σωκράτη) για την πηγή της γνώσης και, έμμεσα, για τη δυνατότητα και τα όρια της γνώσης¹²;

                    15. Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενο;

                    16. Ποια θέση είχε ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών¹³;

                    17. Η χρήση του μύθου για διδακτικούς σκοπούς δεν είναι επινόηση των σοφιστών, υπάρχει ήδη στον Όμηρο (Ιλιάδα Ι 529 - 600, Μελέαγρος και Ω 602 - 617, Νιόβη) κ.α¹⁴. Να διαβάσετε κάποιον από τους μύθους αυτούς και να επισημάνετε κοινά στοιχεία και διαφορές με το μύθο στη διδασκαλία των σοφιστών.

Παραπομπές:

¹ Ο Πρωταγόρας ανταποκρίνεται στο πάγιο αίτημα της δημοκρατικής κοινωνίας και η απάντηση θα στηριχτεί κυρίως στον τρόπο λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας. Για τη φιλοσοφική ερμηνεία των απόψεων με τις οποίες ο Πρωταγόρας θεμελιώνει θεωρητικά τη δημοκρατία, βλ. Ι. Πανέρης, σ. 476, K. Popper, τ. Ι, σ. 304 και Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 8.

² Για τους αρχαίους Έλληνες ο άνθρωπος ήταν πρώτα πρώτα πολιτικὸν ὄν και η ύπαρξή του ήταν αδιανόητη έξω από την πόλη στην οποία ήταν ενταγμένος. Σωκράτης και Πρωταγόρας συμφωνούν ότι άξονας της αγωγής των νέων είναι η αρετή, αν και δεν την εννοούν με τον ίδιο τρόπο. Ο Πρωταγόρας δίνει έμφαση στην κοινωνική λειτουργία και χρησιμότητα της αρετής (δεν ενδιαφέρεται για λεπτομερέστερες θεωρητικές αναλύσεις). Βλ. Κ. Μπαλάσκας (1), σσ. 3-6. Φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας δέχεται (και ο Σωκράτης έμμεσα) ότι ο αγαθός άνδρας είναι αυτονόητα αγαθός πολίτης (γι'αυτό και το μάθημα που διδάσκει είναι εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως).

³ Ο Σωκράτης εκφράζει εδώ μία αντίληψη κοινή στους αρχαίους συγγραφείς. Πρβλ. το λόγο του Ιππία στον Πρωταγόρα (337 d), την αναφορά του Ηροδότου (Ι, 60) και του Θουκυδίδη (ΙΙ, 41). Ίσως όμως στη διατύπωση του Σωκράτη να υπάρχει κάποια δόση ειρωνείας, δεδομένου ότι αφενός είναι ο ίδιος Αθηναίος, αφετέρου είναι γνωστές οι απόψεις του για τους συμπατριώτες του. Βλ. Παράλληλα κείμενα, αρ. 5, 6 και 7.

⁴ Χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα: ♦ α) Οι Αθηναίοι, άνθρωποι σοφοί, όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα που εξαρτώνται από την τεχνογνωσία, συμβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν πρόκειται να συζητήσουν για τη διοίκηση της πόλης, τότε μπορεί να μιλήσει ο καθένας, χωρίς να έχει μάθει την «τέχνη» αυτή από κανέναν. Άρα: Οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η «τέχνη» αυτή δεν διδάσκεται. ♦ β) Οι πιο σοφοί και οι άριστοι των συμπολιτών μας που έχουν αυτή την αρετή δεν είναι σε θέση να τη μεταδώσουν σε άλλους, παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του είτε με τον ανιψιό του Κλεινία και πάμπολλοι άλλοι αγαθοί, που δεν βελτίωσαν ποτέ κανέναν (οὐδένα πώποτε βελτίω ἐποίησαν). Άρα: η αρετή δεν διδάσκεται. ♦ Στο δεύτερο επιχείρημα μεταπηδά από το χώρο της πολιτικής σ’ αυτόν της ηθικής. ♦ Τα επιχειρήματα προέρχονται από την πολιτική πρακτική και την καθημερινή ζωή. Το δεύτερο ειδικά οδηγεί σε αμφισβητούμενο συμπέρασμα, αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της κτλ. Το πρώτο χρειάζεται να αναλυθεί περισσότερο για να φανούν οι αδυναμίες του, π.χ. το γεγονός ότι ο αθηναϊκός λαός είναι σοφός, συνεπάγεται ότι η γνώμη του γίνεται δεκτή ως αληθινή, πράγμα που ο Σωκράτης δεν διατυπώνει, αλλά εξυπακούεται. Αυτό όμως μπορεί να ελεγχθεί ως προς την εγκυρότητά του. Η επιχειρηματολογία του ανήκει στην κατηγορία που ο Αριστοτέλης ονομάζει «ἐξ εἰκότων», δηλαδή πιθανολογική. Βλ. αναλυτικά, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σσ.332-333, Σ. Γκίκας σσ. 48-60, Κ. Ν. Γραικός, σ. 116. Ο A. E. Taylor (σ. 287) επισημαίνει ότι ο Σωκράτης δε θα δεσμευτεί με κάποια από τις απόψεις που εκθέτει, για τις οποίες απλώς υποστηρίζει ότι δεν μπορούν να αγνοηθούν.

⁵ Πρβλ. Θουκ. Ἐπιτάφιος, ΙΙ, 40, 2: Ἔνι τε ... γνῶναι ... ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα...

⁶ Δεν αποδεικνύεται η θέση αυτή από ένα ή δύο παραδείγματα. Στην περίπτωση των γιων του Περικλή, και αν δεν λάβουμε υπόψη μας τη, γνωστή, διανοητική τους κατάσταση, το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η προσωπική κατάκτηση της αρετής δεν συμπίπτει υποχρεωτικά με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς ή ότι οι μεγάλοι πολιτικοί (ως γονείς) δεν είναι καλοί δάσκαλοι της αρετής κτλ. Στο παράδειγμα του Κλεινία ο Σωκράτης έχει μετατοπιστεί από την πολιτική τέχνη στην ηθική, αφού δεν αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης αλλά στη διάπλαση του χαρακτήρα του νεαρού, στην ηθική του διαπαιδαγώγηση. Επιπλέον, αν λάβουμε υπόψη μας ότι, όπως φαίνεται από τα λόγια του Σωκράτη, ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως, αντιπροσωπεύει επομένως την εξαίρεση, τότε δεν μπορεί να εξαχθεί γενικό συμπέρασμα από το παράδειγμα. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ. 333.

⁷ α) Στόχος του είναι να οδηγήσει τη συζήτηση εκεί που θέλει, στην έννοια της αρετής. β) Φαίνεται ότι θεωρεί την πολιτική αρετή μέρος της έννοιας «αρετή».

⁸ γ) Ο όρος «αρετή» φαίνεται ότι είναι ταυτόσημος με τους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή (και στα επόμενα ἀρετὴ ἀνδρός). Χρησιμοποιούνται ως παραλλαγές του ίδιου όρου.

⁹ Μας δημιουργεί την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτόν της αρετής. Δεν πιστεύει ότι μπορεί να μεταδοθεί ως έτοιμη γνώση, αλλά παράλληλα προκαλεί με την αμφιβολία του τον Πρωταγόρα, για να τον αναγκάσει να αποδείξει το αντίθετο.

¹⁰ Ο Σωκράτης τονίζει ότι δάσκαλος δεν έγινε ποτέ σε κανένα, με την έννοια ότι δεν πρόσφερε έτοιμες γνώσεις. Βλ. και την επόμενη ερώτηση.

¹¹ Η άποψη ανήκει στον Κ. Μ. Μιχαηλίδη, βλ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, σχολικό βιβλίο Κύπρου, σ. 108.

¹² Οι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από την εμπειρία, την παιδεία και την προσωπική αναζήτηση. Αυτές είναι οι πηγές της γνώσης. Η τελευταία, η προσωπική συμβολή, προσδιορίζει και τα (υποκειμενικά) όρια της γνώσης, τα όριά της για τον καθένα.

¹³ Βλ. Κείμενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 11.

¹⁴ Βλ. Α. Στέφος (2), σ. 101.