Αριστοτέλη «Ηθικά Νικομάχεια» : Βασικές Έννοιες

ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

• Οι διανοητικές αρετές : Οι διανοητικές αρετές (π.χ. σοφία, φρόνηση, σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη, στο καθαρά λογικό μέρος της ψυχής, το «λόγον ἔχον» μέρος. Παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την επαύξησή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Την κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος.
• Οι ηθικές αρετές : Οι ηθικές αρετές (π.χ. η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η ανδρεία) ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη, στο «ἐπιθυμητικόν», στο μέρος δηλαδή της ψυχής που μετέχει και στο «λόγον ἔχον» και στο «ἄλογον» μέρος. Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας.
• Τα παραδείγματα (πέτρα, φωτιά) που αποδεικνύουν ότι ο Αριστοτέλης είναι εμπειρικός φιλόσοφος
• Ο επαγωγικός συλλογισμός : οι ηθικές αρετές, σχετίζονται με τον εθισμό, τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας. Ό,τι, όμως, σχετίζεται με τον εθισμό, τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρακτηριστικό.

Άρα, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση: «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»).

ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

• Δυνάμις : η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι φτάνοντας στο τέλος του, στην τελειοποίησή του
• ἐνέργεια : η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας, η δραστηριότητα που απαιτείται για να γίνονται πράξη οι δυνατότητες
• Τα τρία είδη των δυνάμεων :

α. «εγγενείς», αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (πχ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής

β. «εξ’ έθους», αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό (πχ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το άλογο και με το λογικό μέρος της ψυχής κα

γ. «εκ μαθήσεως», τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (πχ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής.

• Η χρήση των ενεστωτικών ρηματικών τύπων : ο Ενεστώτας δηλώνει διάρκεια / επανάληψη και αναφέρεται στο παρόν. Επομένως η χρήση του παραμένει στον ορισμό της ευδαιμονίας (βλ. εισαγωγή σελ. 152) : η ευδαιμονία είναι ενέργεια (αδιάκοπη ,καθημερινή «προσπάθεια» κατάκτησης της αρετής και όχι κατάσταση)
• Η χρήση του α’πληθυντικού προσώπου δηλώνει ότι ο Αριστοτέλης συνδιαμορφώνει με το «ακροατήριό» του τις απόψεις που διατυπώνει , συμμετέχει στη συζήτηση , είναι συνυπεύθυνος για την καλλιέργεια της ηθικής αρετής.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η

• Ο ρόλος του Νομοθέτη : αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες.
• Πολιτεία αγαθή –Πολιτεία φαύλη (σχόλιο βιβλ. Σελ. 160)

• Τα ρήματα «γίνεται – φθείρεται» μας παραπέμπουν στο θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος της φιλοσοφικής σκέψης «γένεσις – φθορά». Για τον Αριστοτέλη, αυτή ήταν μια φυσική διαδικασία μονόδρομη: γένεση -> αύξηση -> τελείωση -> παρακμή -> φθορά. Αυτή, λοιπόν, η διαδικασία ακολουθείται και στις ηθικές αρετές. Κάθε αρετή για τους ίδιους λόγους και χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα γεννιέται και με την καλή εξάσκηση κατακτιέται, ενώ με την κακή εξάσκηση χάνεται.
• Ο ρόλος του Δασκάλου : Ο δάσκαλος θα διδάξει τους κανόνες της αρετής, τους τρόπους εφαρμογής αυτών και θα εκπαιδεύσει στην ορθή άσκηση. Ο δάσκαλος είναι αυτός που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό. Επομένως, καταλήγουμε και πάλι στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, αφού στην αντίθετη περίπτωση ο ρόλος του δασκάλου θα ήταν μάταιος. Αντίθετα, οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τη σωστή άσκηση, με τη διαρκή επανάληψη ηθικών πράξεων.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

• Οι 4 τομείς στους οποίους ο άνθρωπος αποδεικνύει την ποιότητα του χαρακτήρα του :
  

τομείς συμπεριφοράς	μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα
συναναστροφή με άλλους ανθρώπους	δίκαιοι ≠ άδικοι
όσα προξενούν φόβο	ανδρείοι ≠ δειλοί
επιθυμίες	σώφρονες ≠ ακόλαστοι
όσα προξενούν οργή	πράοι ≠ οργίλοι

• Ο κοινωνικός χαρακτήρας της Αρετής: προκύπτει απ’ το ότι τόσο η αρετή της δικαιοσύνης όσο και της σωφροσύνης και της πραότητας σχετίζονται με τις καθημερινές δραστηριότητες του ανθρώπου, αντανακλούν στον κοινωνικό περίγυρο και ρυθμίζουν τις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Η κοινωνία είναι άλλωστε αυτή που θα κρίνει και θα αξιολογήσει ποια πράξη ή ποιος άνθρωπος είναι ηθικός.
• Ἕξις : η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και επανάληψη κάποιων ενεργειών.
• Η χρήση ενεστωτικών ρηματικών τύπων (βλ. σχόλιο ενότητας 2^ης)
• Η σημασία της ποιότητας στις ενέργειές μας
• Η παιδαγωγική αξία του εθισμού (Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του).

ΕΝΟΤΗΤΑ 5^η

• Ηδονή : είναι το ευχάριστο συναίσθημα, η ηθική ικανοποίηση, η ανώτερη ηδονή που ολοκληρώνει τον άνθρωπο και δεν προκαλείται από σωματικό ερέθισμα.
• «σώφρων»: είναι αυτός που χρησιμοποιεί τη σκέψη του ώστε να ενεργεί σωστά, ο εγκρατής, αυτός που τηρεί το μέτρο.
• «ἀκόλαστος»: είναι αυτός που απέχει από τις σωματικές ηδονές, επιβάλλεται πάνω σ’ αυτές, αλλά η αποχή αυτή του δημιουργεί δυσάρεστα συναισθήματα.
• «ἀνδρεῖος»: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά.
• «δειλός»: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων.
• Απόδειξη της ηθικής αρετής η ευχαρίστηση που νιώθει ο άνθρωπος κατά την πραγμάτωσή της.
• Η κοινωνική διάσταση της αρετής : α) οι πράξεις μας συντελούνται μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον και έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο, β) ο κοινωνικός περίγυρος προσδιορίζει το πόσο ηθικές είναι οι πράξεις μας και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς σύμφωνα με αυτές, γ) κάθε κοινωνία – πολιτεία αξιολογεί ποιες πράξεις είναι ηθικές και μας υποχρεώνει με την παιδεία και την αγωγή να τις ακολουθήσουμε.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6^η

• «Τέλος» : είναι κατά τον Αριστοτέλη, ο σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε ένα όν, και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού στόχου, του σκοπού, η ανώτατη φάση εξέλιξης του όντος, η τελειοποίησή του, που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο.

• «τὸ ἔργον αὐτοῦ»: βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτην» (= η φύση τίποτα δεν κάνει μάταια, χωρίς λόγο). Αυτό σημαίνει ότι η «φύσις» ανέθεσε, κατά τον Αριστοτέλη, σε καθετί σ’ αυτό τον κόσμο ένα «ἔργον», έναν συγκεκριμένο προορισμό. Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο, τότε το ον φτάνει στο τέλος, στην τελειοποίησή του, στην επίτευξη του στόχου του (τελεολογική αντίληψη).

ΕΝΟΤΗΤΑ 7^η

• Τα κριτήρια προσδιορισμού της «μεσότητας» : α) Μέσον με βάση τα αντικειμενικά κριτήρια («κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα»), β) Μέσον με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»)
• Παραδείγματα που συμβάλλουν στην κατανόηση του αντικειμενικού και του υποκειμενικού μέσου : α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό, β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού.
• Η έννοια της υπερβολής και της έλλειψης

ἔλλειψις	μέσον	ὑπερβολὴ
δειλία	ἀνδρεία	θρασύτης
ἀναισθησία	σωφροσύνη	ἀκολασία
ἀοργησία	πραότης	ὀργιλότης

• Τα νέα γνωρίσματα της αρετής:

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον, ανάμεσα δηλαδή στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη.

β) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον που προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά («πρὸς ἡμᾶς»).

• Γενικά συμπεράσματα : α) Αφού η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια, προκύπτει ότι δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, β) η αρετή είναι μεσότητα υποκειμενική και προσδιορίζεται από τον ίδιο τον άνθρωπο με μέτρο τον εαυτό του. Επομένως, απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό αυτής της μεσότητας είναι η αυτογνωσία, το σωκρατικό δηλαδή «γνῶθι σαυτόν».
• μνᾶ: νομισματική μονάδα, ισοδύναμη με 100 δραχμές
• Μίλων: μεγάλος αθλητής από τον Κρότωνα, τη γνωστή ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας. Έζησε τον 6ο π.Χ. αιώνα. Η αρχαιότητα μιλούσε με θαυμασμό για τη μεγάλη του δύναμη και τις ποσότητες φαγητού που κατανάλωνε.
• «πᾶς ἐπιστήμων»: ο όρος έχει παρόμοια σημασία με τον όρο «τεχνῖται» που θα δούμε στην επόμενη ενότητα. Δεν εννοούνται δηλαδή εδώ αυτοί που ασχολούνται με κάποια επιστήμη, όπως τα μαθηματικά, γιατί αυτοί εξετάζουν το αντικειμενικό μέσο. Αντίθετα, εδώ εννοούνται αυτοί που έχοντας κάποιο λογικό κριτήριο επιδιώκουν το υποκειμενικό μέσον.

ΕΝΟΤΗΤΑ 8^η

• Τα τέλεια έργα : Με τον όρο «ολοκληρωμένο έργο» εννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα, που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη.
• Τέχνη-Φύσις -Ἀρετή : Η διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά. Έτσι, λοιπόν:

α) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό της,

β) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και

γ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές.

η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη, γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας.

η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη, γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα.

• Υποθετικός συλλογισμός (απόδειξη ότι η αρετή στοχεύει στη μεσότητα)

1η προκείμενη: αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον («Εἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη … ἄγουσα τὰ ἔργα») και

2η προκείμενη: αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από την τέχνη («ἡ δ’ ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν»)

Συμπέρασμα: η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον («τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική»).

ΕΝΟΤΗΤΑ 9^η

• Οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται για την επίτευξη της μεσότητας στα συναισθήματα :

α. «ὅτε δεῖ»: η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,
β. «ἐφ’ οἷς (δεῖ)»: τα πράγματα, οι συνθήκες σε σχέση με τις οποίες πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,

γ. «πρὸς οὓς (δεῖ)»: οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,

δ. «οὗ ἕνεκα (δεῖ)»: ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα,
ε. «ὡς δεῖ»: ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα.

• Κριτήρια που προσδιορίζουν την ηθικά ορθή πράξη :

Κάθε κοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς.

α. οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους

β. η παράδοση: οι άγραφοι νόμοι, τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή, που προβάλλονταν, υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς,

γ. η λογική, δηλαδή ο ορθός λόγος: η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά

δ. οι αξίες ,τα ιδανικά , η ιδεολογική κατεύθυνση μιας κοινωνίας

• Η κοινωνική διάσταση της Αρετής αποδεικνύεται με τους ρηματικούς τύπους «ψέγεται» και «ἐπαινεῖται» που υποδηλώνουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της αρετής, η οποία καλλιεργείται ως προορισμός από την «πόλιν».

• Ο συλλογισμός του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
• 1η προκείμενη : το μέσον επαινείται και είναι το σωστό

(«τὸ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται»)

2η προκείμενη : ο έπαινος και το σωστό σχετίζονται με την αρετή

(«ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς»)

Συμπέρασμα : επομένως, η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας

(«μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή»).

ΕΝΟΤΗΤΑ 10^η

• Τα αντιθετικά ζεύγη της ενότητας :

«τὸ ἁμαρτάνειν» «πολλαχῶς» «τὸ κακὸν» «τὸ ἄπειρον» «ῥᾴδιον» «τὸ ἀποτυχεῖν» «κακία» «ὑπερβολὴ-ἔλλειψις» «ἐσθλοὶ» «ἁπλῶς»

«τὸ κατορθοῦν» «μοναχῶς» «τὸ ἀγαθὸν» «τὸ πεπερασμένον» «χαλεπὸν» «τὸ ἐπιτυχεῖν» «ἀρετὴ» «μεσότης» «κακοὶ» «παντοδαπῶς»

• Η θεωρία των ἐναντίων των Πυθαγορείων φιλοσόφων. Σύμφωνα με αυτή, οι αρχές των όντων είναι δέκα ζεύγη αντιθετικών δυνάμεων:

πέρας περιττὸν ἓν δεξιὸν ἄρρεν ἠρεμοῦν εὐθὺ φῶς ἀγαθὸν τετράγωνον

ἄπειρον ἄρτιον πλῆθος ἀριστερὸν θῆλυ κινούμενον καμπύλον σκότος κακὸν ἑτερόμηκες

• Ο ορισμός της Αρετής : Είναι, λοιπόν, η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου.

• Τα γνωρίσματα της αρετής :

Είναι : α. «ἕξις»( μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα), β. «προαιρετική»( ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση), γ. «ἐν μεσότητι οὖσα» (η αρετή είναι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, μεσότητα, που προσδιορίζεται με δύο ειδών κριτήρια, τα αντικειμενικά κριτήρια («κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα») και τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»), ε. «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν», δ. «τῇ πρὸς ἡμᾶς» (η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια).