ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ (ΣΕΛ. 163)

Τρόπος αντιμετώπισης κάθε είδους ερωτήσεων :

Όπως είναι γνωστό , εκτός της περίληψης και της έκθεσης , ο μαθητής καλείται να απαντήσει και σε ερωτήσεις θεωρίας. Αυτές οι ερωτήσεις ( 4 ή 5 ) περιλαμβάνουν :

α ) ανάπτυξη – σχολιασμός σε μία παράγραφο ( συνήθως 60 – 80 ή 80 - 100 λέξεις ) ενός χωρίου του κειμένου ( 5 ή 10 μονάδες )*

β ) μια γλωσσική άσκηση ( συνώνυμα , αντώνυμα , σύνθετα …)

γ ) δύο ή τρεις ασκήσεις που συνήθως αποτελούν εφαρμογή της θεωρίας , πάντα πάνω στο συγκεκριμένο κείμενο που δίνεται στο μαθητή .

 * Όσον αφορά στην ανάπτυξη – σχολιασμό παραγράφου έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής :

Γενική αναφορά: Αρχικά , διερευνούμε προσεκτικά την κύρια έννοια κι -  ενδεχομένως – τις δευτερεύουσες έννοιες . Ταυτόχρονα , εντοπίζουμε τα ζητούμενα – ερωτήματα που μας θέτει η παρατήρηση . Στη συνέχεια , αφού κατανοήσουμε τις έννοιες και τα ζητούμενα που θέτει η ερώτηση , προβαίνουμε ( στο πρόχειρο )– χωρίς να είναι υποχρεωτικό – στην κατασκευή ενός διαγράμματος που μας καθοδηγεί στη γραφή της παραγράφου .

Στην ανάπτυξη της παραγράφου εφαρμόζουμε τη θεωρία της δομής της παραγράφου (σύντομη θεματική περίοδος που θα προετοιμάζουμε και θα κατατοπίζουμε τον αναγνώστη για το τι έπεται , σχόλια – λεπτομέρειες, όπου θα διασαφηνίζουμε , πάντα συνοπτικά κι εντός ορίων λέξεων , την κύρια έννοια , και περίοδος – πρόταση κατακλείδα , όπου θα συνοψίζουμε , αν και η χρήση της κρίνεται προαιρετική) . Δεν πρέπει να ξεχνάμε , λοιπόν , ότι η παράγραφος πρέπει να είναι οργανωμένη με βάση τα συνθετικά της μέρη : εισαγωγή – απόδειξη – συμπέρασμα .

Προσέχουμε ιδιαίτερα την έκφρασή μας , το λεξιλόγιό μας , αποφεύγοντας κάθε περίπτωση λεξιθηρίας και πομπώδους ύφους , που θα έχουν σκοπό τον εντυπωσιασμό . Το ύφος μας πρέπει να είναι απλό ( όχι απλοϊκό ) , κατανοητό , και οι  θέσεις μας να είναι διατυπωμένες με σαφήνεια κι ακρίβεια . Επίσης , απαραίτητα στοιχεία που πρέπει να διακρίνουν την παράγραφό μας είναι τόσο η εσωτερική σύνδεση των ιδεών (συνεκτικότητα) , όσο και η εξωτερική σύνδεση των περιόδων (συνοχή) .

Προσπαθούμε να τηρούμε όσο γίνεται περισσότερο το όριο των λέξεων , αν και η παραβίασή του δεν επιβαρύνεται το ίδιο αυστηρά όπως  στην περίληψη .

Παράδειγμα ανάπτυξης – σχολιασμού φράσης : « Η διαφήμιση επηρεάζει αρνητικά την ψυχολογία του παιδιού » .

Διερεύνηση : Eντοπίζουμε αρχικά την κεντρική έννοια , που στην προκειμένη περίπτωση είναι « η διαφήμιση »  και τα ζητούμενα – ερωτήματα που προκύπτουν , ώστε η απάντησή μας να είναι εύστοχη κι όχι εκτός θέματος. Στη συγκεκριμένη φράση τα ζητούμενα που απορρέουν είναι η αρνητική επίδραση της διαφήμισης μόνο στον ψυχισμό του μικρού παιδιού .

Ξεκινάμε , λοιπόν , την ανάπτυξη της παραγράφου με τη θεματική περίοδο , όπου παραθέτουμε τη φράση που μας δίνεται για σχολιασμό αυτούσια ή  καλύτερα ελαφρώς παραλλαγμένη ή εμπλουτισμένη ( π.χ.  είναι γεγονός ότι …, αναμφισβήτητα …, αναμφίλεκτα…, είναι σαφές ότι … ) . Οφείλουμε να τονίσουμε ότι στην περίπτωση που μας ζητούν να χρησιμοποιήσουμε τη συγκεκριμένη φράση ως θεματική περίοδο σε μια παράγραφο που θα αναπτυχθεί με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο ( π.χ. παραδείγματα , αιτιολόγηση , σύγκριση – αντίθεση …) , την παραθέτουμε αυτούσια και συνεχίζουμε την παράγραφο από το σημείο που τελειώνει η φράση αυτή .

Στη θεματική περίοδο, λοιπόν, αναφέρεται η βασική έννοια του αποσπάσματος με συντομία, ακρίβεια και σαφήνεια και διατυπώνεται η στάση του συγγραφέα απέναντι στη συγκεκριμένη έννοια. Καλό θα είναι να μη διακατέχεται από δογματισμό και υποκειμενισμό και να χωρίζεται με τελεία από τις λεπτομέρειες. 

Ολοκληρώνουμε την πραγμάτευσή μας με την κατακλείδα  (προαιρετικά), που αποτελεί συνήθως αναδιατύπωση της θεματικής περιόδου ( συμπέρασμα ) .

Δεν ξεχνάμε να ελέγξουμε το όριο των λέξεων . Πρέπει να σημειώσουμε ότι η έκταση του κειμένου που καλούμαστε να συντάξουμε ποικίλλει, καθώς άλλοτε ζητείται σαφής αριθμός λέξεων (80-100, 70-80, 60-80), ενώ άλλοτε δηλώνεται ο αριθμός των σειρών ανάπτυξης (10-12, 8-10, 5-6).

Τι μπορεί να μας ζητά η εκφώνηση της άσκησης ανάπτυξης παραγράφου;

Διάφορες παραλλαγές παρουσιάζονται όσον αφορά τη διατύπωση της άσκησης, καθώς μπορεί να ζητά:

ü  Να αναπτυχθεί μία θέση που δίδεται.

ü  Να σχολιαστεί η ορθότητα μιας άποψης του συγγραφέα.

ü  Να αναλυθεί ένα φαινόμενο που δεσπόζει σε μια φράση.

ü  Να απαντηθεί μια «ευθεία» ερώτηση. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, είναι γενικά σπάνιο. 

Ι. Μεθοδολογία ανάπτυξης – σχολιασμού μιας άποψης ή σχολιασμού ενός φαινομένου.

(Στάδια – βήματα επεξεργασίας και διερεύνησης της δοθείσης άποψης)

1. Διερεύνηση κι αποκατάσταση της νοηματικής πληρότητας του αποσπάσματος:

Απαραίτητη προϋπόθεση για να αναπτύξουμε σωστά τη θέση που μας έχει δοθεί είναι να έχουμε πρώτα κατανοήσει απόλυτα τα νοήματα που την απαρτίζουν. Κάτι τέτοιο μπορεί να είναι σχετικά εύκολο, αλλά είναι πιθανό, σε κάποιες περιπτώσεις, να χρειαστεί η ενεργητική επέμβασή μας, ώστε να αποκατασταθεί η πληρότητα και η ακρίβεια κάποιων νοημάτων που ενδεχομένως είναι δυσδιάκριτα. Η ύπαρξη τέτοιων νοημάτων είναι συνήθως αποτέλεσμα:

ü  Της χρήσης μεταφορικών λέξεων.

ü  Της ύπαρξης αντωνυμιών που παραπέμπουν σε έννοιες του κειμένου, οι οποίες δε συμπεριλαμβάνονται στο απόσπασμα.

ü  Της απουσίας όρων του κειμένου από το συγκεκριμένο απόσπασμα, οι οποίοι, όμως, το συμπληρώνουν νοηματικά.

Αν στο απόσπασμα που δίδεται προς ανάπτυξη παραγράφου υπάρχουν μεταφορές και, γενικότερα, εκφράσεις που χρησιμοποιούνται με τη συνυποδηλωτική σημασία τους, είναι πιθανό να μας προκαλέσουν σύγχυση. Προκειμένου, λοιπόν, να αποκωδικοποιήσουμε το απόσπασμα στο σύνολό του και να κατανοήσουμε σε βάθος τι μας ζητείται να αναπτύξουμε, είναι απαραίτητο να προβούμε στην αντικατάσταση τέτοιων εκφράσεων με τις αντίστοιχες κυριολεκτικές.

Παραδείγματα αντικατάστασης συνυποδηλώσεων.

Παρακολουθήστε στο επόμενο παράδειγμα, πώς μετατρέπονται οι συνυποδηλώσεις στις αντίστοιχες κυριολεκτικές εκφράσεις:

Σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων να διατυπώσετε την άποψή σας για το περιεχόμενο του πιο κάτω αποσπάσματος: «Στα σπορτ δε γυμνάζεις το σώμα σου μονάχα, γυμνάζεις, πάνω απ’  όλα, την ψυχή σου. Στα τεραίν του Ήτον, είπε πολύ σωστά ο Ουέλιγκτον, κερδήθηκε η μάχη του Βατερλό».

Απολυτήριες Εξετάσεις Γ΄ τάξης Ενιαίου Λυκείου, 2005

Ø  γυμνάζεις την ψυχή σου = καλλιεργείς τις ψυχικές ιδιότητες, αναπτύσσεις ψυχικές δυνάμεις (επιμονή, υπομονή, γενναιοψυχία, σθένος κ.λ.π.).

Ø  στα τεραίν του Ήτον = με τα ψυχικά χαρακτηριστικά που διαμορφώθηκαν στις αθλοπαιδιές των κολεγίων, όταν οι στρατιώτες που αγωνίστηκαν στο Βατερλό ήταν σπουδαστές.

Ένας ακόμη ανασταλτικός παράγοντας, στην προσπάθειά μας να αποκωδικοποιήσουμε το περιεχόμενο του αποσπάσματος που πρέπει να αναπτύξουμε, ενδέχεται να είναι η ύπαρξη αντωνυμιών που αναφέρονται σε λέξεις που δεν περιέχονται στο χωρίο που παραθέτει η εκφώνηση. Σε αυτήν την περίπτωση, χρειάζεται να ανατρέξουμε στο αρχικό κείμενο, να εντοπίσουμε την παράγραφο από την οποία προέρχεται το χωρίο της άσκησης, κι αφού τη διαβάσουμε, να αντικαταστήσουμε τις αντωνυμίες με τους εννοούμενους όρους. 

Παραδείγματα αντικατάστασης αντωνυμιών.

Δείτε μια τέτοια περίπτωση στο παράδειγμα που ακολουθεί:

Να αποδώσετε το νόημα της παρακάτω περιόδου του κειμένου σε μια παράγραφο 70-90 λέξεων:

«Η βία αυτή ξεκινά από την αδίστακτη εσωτερική πεποίθηση ότι ο άνθρωπος ως ηθικό πρόσωπο, επομένως ως πρόσωπο ιερό κι αξιοσέβαστο, πέθανε».

Απολυτήριες Εξετάσεις Δ΄ Εσπερινού Γενικού Λυκείου, 2008

Αν επιχειρήσουμε να αναπτύξουμε αυτήν τη θέση, θα προκύψουν εύλογοι προβληματισμοί αναφορικά με το περιεχόμενο της αντωνυμίας «αυτή». Χρειάζεται, λοιπόν, να ανατρέξουμε στο αρχικό κείμενο και να διαβάσουμε όσα προηγούνται της συγκεκριμένης θέσης, έτσι ώστε να συνειδητοποιήσουμε σε βάθος το νόημά της. Στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο, λοιπόν, αναφέρονται τα εξής:

«Το κύμα βίας που αναστατωμένη ζει η ανθρωπότητα τα τελευταία ετούτα χρόνια αποτελεί το γινόμενο της κακουργίας του αιώνα μας, τη σκληρή μαθητεία του ανθρώπου στο έγκλημα, την κατάλυση της ιερότητας του ανθρώπου. Εδώ πια δεν υπάρχουν αθώοι. Όλοι οπουδήποτε γης, οποιασδήποτε χώρας κι οποιασδήποτε ηλικίας, μοιάζει να είναι, όλοι, ένοχοι κι επομένως υποχρεωμένοι να πληρώσουν. Ληστείες, απαγωγές, ανατινάξεις, φόνοι, παίρνουν και σηκώνουν σε κύμα θολό, αιματηρής οργής εκατοντάδες άγνωστους ανθρώπους».

Είναι λοιπόν, σαφές ότι η βία, για την οποία γίνεται λόγος στο απόσπασμα που χρειάζεται να αναπτύξουμε, συνίσταται σε φαινόμενα όπως ληστείες, απαγωγές, ανατινάξεις, φόνοι, τα οποία σημειώνονται διεθνώς και πλήττουν άτομα κάθε ηλικίας. Επομένως, κατά τη σύνταξη της παραγράφου μας, είναι απαραίτητο να εστιάσουμε σε κρούσματα βίας ομοειδή προς τα παραπάνω, και να αποφύγουμε την αναφορά σε άλλες μορφές βίας (π.χ. φραστική, ψυχολογική κ.λ.π.).  

Αναζήτηση όρων που απουσιάζουν: Είναι πιθανό μια φράση που δίδεται προς ανάπτυξη, να μην περιέχει όλους τους όρους που απαιτούνται, ώστε να αποδοθεί το πλήρες νόημά της.

Παράδειγμα αναζήτησης εννοούμενων όρων:

Να αναπτύξετε σε 70-80 λέξεις το νόημα του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: «Εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιότυπων οργανισμών προς εκμετάλλευση».

Απολυτήριες Εξετάσεις Γ΄ τάξης Ενιαίου Λυκείου, 2002

Αν επιχειρήσουμε να αναπτύξουμε τη φράση που μας έχει δοθεί, μας δημιουργούνται απορίες αναφορικά με την πηγή προέλευσης του κινδύνου για τον οποίο πρέπει να γράψουμε. Αν, όμως, διαβάσουμε προσεκτικά την περίοδο από την οποία προέρχεται αυτή η φράση, θα καταλάβουμε ότι ο κίνδυνος αυτός απορρέει από την κλωνοποίηση, η οποία καταγράφεται ρητά λίγο νωρίτερα:

«Παράλληλα, η πρόσφατη κλωνοποίηση ζωντανών οργανισμών μπορεί να επιλύσει και αυτή θέματα υποσιτισμού κι επάρκειας οργάνων, όμως εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιότυπων οργανισμών προς εκμετάλλευση και ταυτόχρονα αναδεικνύει επικίνδυνες απόψεις περί δημιουργίας μιας αρίας φυλής».

Επομένως, κατά το στάδιο αυτό της διερεύνησης, χρειάζεται να ανατρέξουμε στο αρχικό κείμενο, ώστε να ελέγξουμε αν παραλείπονται όροι που είναι βασικοί για την αποκατάσταση της νοηματικής πληρότητας της φράσης που πρέπει να αναπτύξουμε.

2. Ανάδειξη των ουσιωδών νοημάτων του αποσπάσματος:

Μετά την αποκατάσταση της νοηματικής πληρότητας του χωρίου που ζητείται να αναπτυχθεί, θα ήταν χρήσιμο να σταθμίσουμε τη νοηματική βαρύτητα των εννοιών που απαντάμε σ’ αυτό. Ως εκ τούτου, θα μπορέσουμε να απομονώσουμε τις πιο σημαντικές, στις οποίες πρέπει να στηριχθούμε, ώστε να συντάξουμε την παράγραφό μας.

Αφαίρεση συνδετικών εκφράσεων: Για το σκοπό αυτό απαραίτητο, αρχικά, να απαλείψουμε πιθανές διαρθρωτικές λέξεις ή εκφράσεις, που απλώς συνδέουν το χωρίο με τις προηγούμενες περιόδους, έστω κι αν περιέχονται στην εκφώνηση.

Αφαίρεση προσδιορισμών: Μετά την παραπάνω διαδικασία, είναι εύκολο να εντοπίσουμε τα εννοιακά σύνολα που απαρτίζουν το απόσπασμα που μας έχει δοθεί. Σε αυτά, όμως, συνήθως δε θα υπάρχουν μόνο οι βαρύνουσες έννοιες, αλλά και οι προσδιορισμοί τους (επιθετικοί, ονοματικοί, επιρρηματικοί). Μάλιστα, κάποιοι από αυτούς είναι πιθανό να έχουν καλολογική μόνο σημασία, ή να επαναλαμβάνουν με άλλα λόγια κάτι που έχει ήδη ειπωθεί (για διευκρινιστικούς λόγους), χωρίς να προσθέτουν κάποια ουσιαστική (για την ανάπτυξη) πληροφορία.

Αφού, λοιπόν, διακρίνουμε και απαλείψουμε και τέτοιου είδους προσδιορισμούς, είμαστε σε θέση να εστιάσουμε στις βασικές έννοιες και να αποφασίσουμε ποια πορεία ανάπτυξης θα ακολουθήσουμε στην παράγραφό μας.

Παράδειγμα επισήμανσης των βασικών νοημάτων:

Παρακολουθήστε στο επόμενο παράδειγμα πώς αφαιρούνται λεκτικά στοιχεία με δευτερεύουσα σημασία:

Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων το περιεχόμενο του ακόλουθου αποσπάσματος του κειμένου:

«Όταν πετυχαίνει, τότε δε φοβάται. Νιώθει να πηγάζει από μέσα του μια ιδιαίτερη δύναμη που του δίνει το δικαίωμα να αντικρίζει κατάματα τους ανθρώπους, να ζει με έναν αέρα γαλήνης και σιγουριάς».

Επαναληπτικές Εξετάσεις Δ΄ τάξης Εσπερινού Λυκείου, 2006

Εννοούμενο υποκείμενο: ο άνθρωπος.

Η φράση δε φοβάται είναι νοηματικά ισοδύναμη με τις προτάσεις:

·       νιώθει να πηγάζει από μέσα του μια ιδιαίτερη δύναμη

·       αντικρίζει κατάματα

·       ζει με έναν αέρα γαλήνης και σιγουριάς.

Εννοιακά σύνολα με βαρύνουσα σημασία:

Όταν πετυχαίνει // δε φοβάται // τους ανθρώπους.

Χρειάζεται να αναπτυχθεί το νόημα: Η επίτευξη των στόχων του ατόμου, του δίνει σιγουριά στις διαπροσωπικές σχέσεις του.

3. Αναζήτηση της σχέσης που συνδέει τα βασικά νοήματα

Μετά την ολοκλήρωση του προηγούμενου σταδίου, είναι εφικτό να εντοπίσουμε τις κύριες έννοιες του χωρίου που πρέπει να αναπτυχθεί.

Συνήθως, στα αποσπάσματα που δίνονται στις πανελλαδικές εξετάσεις για ανάπτυξη παραγράφου, είναι δυνατό να εντοπιστούν δύο εννοιακά σύνολα, ανάμεσα στα οποία αναπτύσσεται μία νοηματική σχέση. Επίσης, σε κάποιες, σπανιότερες, περιπτώσεις, στο εσωτερικό ενός εννοιακού συνόλου αναπτύσσεται μία ακόμη, επιμέρους, σχέση.

Γιατί πρέπει να διαλευκανθεί η σχέση; Αυτές τις σχέσεις είναι σημαντικό να τις επισημάνουμε, ώστε να τις αξιοποιήσουμε τόσο κατά τη δημιουργία της θεματικής περιόδου, όσο και στην επιλογή της πορείας με την οποία θα την αναπτύξουμε. Με άλλα λόγια, χρειάζεται:

·       στη θεματική περίοδο να εμφανίζεται η σχέση μεταξύ των κύριων εννοιακών συνόλων του αποσπάσματος, και

·       κατά την ανάπτυξη της παραγράφου, να επιδιώκεται η απόδειξη της ορθότητας αυτής της σχέσης.

Ποιες σχέσεις εμφανίζονται συνήθως; Η σχέση που συνήθως αναπτύσσεται στα θέματα των πανελλαδικών εξετάσεων μεταξύ των βασικών εννοιακών συνόλων, είναι σχέση αιτίου και αποτελέσματος, καθώς η μία έννοια τις περισσότερες φορές απορρέει από μία άλλη.

4. Σύνθεση θεματικής περιόδου

Απαραίτητη η θεματική  περίοδος: Η παράγραφος που θα συνθέσουμε είναι απαραίτητο να αποτελείται από τα τυπικά στοιχεία δομής και να εισάγεται με τη θεματική περίοδό της.

Χαρακτηριστικά της θεματικής περιόδου: Η θεματική περίοδος χρειάζεται να διαθέτει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

·       να αποτυπώνει τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των βασικών εννοιών του αποσπάσματος

·       να είναι λιτή και να περιέχει μόνο τη σχέση αυτή

·       να συνοψίζει το περιεχόμενο όλης της παραγράφου

·       να μην επαναλαμβάνει τις ακριβείς εκφράσεις της εκφώνησης.

Πώς συντίθεται η θεματική περίοδος; Για να επιτευχθούν όλα τα παραπάνω, είναι σκόπιμο να εστιάσουμε στις βασικές μόνο έννοιες, να τις αναδιατυπώσουμε και να επιμείνουμε στη λεκτική απόδοση της μεταξύ τους σχέσης. Οι δευτερεύουσες έννοιες, οι οποίες, ενδεχομένως, υπάρχουν στο χωρίο, δεν πρέπει να καταγραφούν στη θεματική περίοδο. Σε αυτές θα αναφερθούμε κατά την ανάπτυξη της παραγράφου, στις λεπτομέρειές της, ώστε να αποφευχθούν άσκοπες επαναλήψεις.

5. Επιλογή της πορείας ανάπτυξης της παραγράφου – Διατύπωση ανιχνευτικών ερωτημάτων

Αφού συνθέσουμε τη θεματική περίοδο, καλούμαστε να επιχειρηματολογήσουμε, ώστε να την αναπτύξουμε.

Απαραίτητη η αποσαφήνιση και η απόδειξη της θεματικής περιόδου: Στην προσπάθεια αυτή, χρειάζεται να αποσαφηνίσουμε το περιεχόμενό της και να αποδείξουμε την ορθότητά της. για το σκοπό αυτό, μπορούμε να θέσουμε στον εαυτό μας ανιχνευτικά ερωτήματα, στα οποία, όταν απαντήσουμε, θα προκύψουν οι πληροφορίες που απαιτούνται για τη σύνθεση της παραγράφου. Αυτά τα ερωτήματα διαφοροποιούνται, ανάλογα με τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των βασικών εννοιών του αποσπάσματος.

Παράδειγμα: α. Να αναπτύξετε το νόημα του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου σε μια παράγραφο 70-90 λέξεων: «Ο επιταχυνόμενος ρυθμός της σύγχρονης ζωής δεν αφήνει στους ανθρώπους το χρόνο να σκέφτονται πριν ενεργήσουν».

Εισαγωγικές Εξετάσεις τέκνων Ελλήνων του Εξωτερικού, 2007

Θεματική περίοδος: Οι ταχείς ρυθμοί διαβίωσης κάνουν τους σύγχρονους ανθρώπους να δρουν απερίσκεπτα.

Σχόλια – λεπτομέρειες: Ανιχνευτικά ερωτήματα:

-     Τι σημαίνει η φράση «ταχείς ρυθμοί διαβίωσης»;

-     Γιατί οι σύγχρονοι ρυθμοί ζωής επιταχύνονται;

-     Γιατί οι ταχείς ρυθμοί διαβίωσης κάνουν τους ανθρώπους να δρουν απερίσκεπτα;

-     Πώς αντιλαμβάνομαι το νόημα της φράσης «οι άνθρωποι δε σκέφτονται πριν ενεργήσουν;»

β. Να αναπτύξετε σε 70-90 λέξεις το περιεχόμενο του επόμενου αποσπάσματος από το κείμενο: «[…] ο αφανάτιστος άνθρωπος είναι ένας πολύτιμος παράγοντας ευθυκρισίας, καλής πίστης, νηφαλιότητας και σωφροσύνης[…]»

Επαναληπτικές Απολυτήριες Εξετάσεις Γ΄ τάξης Ενιαίου Λυκείου, 2006

Θεματική περίοδος: Η έλλειψη φανατισμού συμβάλλει στην ηθικοπνευματική ολοκλήρωση του ανθρώπου.

Σχόλια – λεπτομέρειες: Ανιχνευτικά ερωτήματα:

-     Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου που θεωρείται αφανάτιστος;

-     Γιατί η έλλειψη φανατισμού συνδέεται με την ευθυκρισία;

-     Τι σημαίνει ευθυκρισία;

-     Γιατί η έλλειψη φανατισμού συνδέεται με την καλή πίστη;

-      Τι σημαίνει καλή πίστη;

-     Γιατί η έλλειψη φανατισμού συνδέεται με τη νηφαλιότητα;

-     Τι σημαίνει νηφαλιότητα;

-     Γιατί η έλλειψη φανατισμού συνδέεται με τη σωφροσύνη;

-     Τι σημαίνει σωφροσύνη;

γ.  Να αποδώσετε σε 1-6 σειρές το νόημα της παρακάτω φράσης του κειμένου: «το κράτος πρόσφερε ως τώρα εκπαίδευση και λιγότερο παιδεία».

Απολυτήριες Εξετάσεις Γ΄ τάξης Ενιαίου Λυκείου, 2000  

Θεματική περίοδος: Προτεραιότητα της Πολιτείας παραμένει η κατάρτιση κι όχι η καλλιέργεια των μαθητών.

Σχόλια – λεπτομέρειες: Ανιχνευτικά ερωτήματα:

-     Ποιο είναι το περιεχόμενο της εκπαίδευσης / κατάρτισης;

-     Ποιες ανάγκες καταβάλλεται προσπάθεια να εκπληρωθούν μέσω της εκπαίδευσης / κατάρτισης;

-     Ποιο είναι το περιεχόμενο της παιδείας / καλλιέργειας;

-     Ποιες ανάγκες θα μπορούσαν να εκπληρωθούν, αν επιδιωκόταν η παιδεία / καλλιέργεια των μαθητών;

6. Αναζήτηση πληροφοριακού υλικού κι ανάπτυξη της παραγράφου

Αφού θέσουμε τα κατάλληλα ερωτήματα για την αποσαφήνιση και την απόδειξη της θεματικής περιόδου, είναι απαραίτητο να επιλέξουμε τις πληροφορίες βάσει των οποίων θα συνταχθεί η παράγραφος.

Από πού πρέπει να αντλούμε τις πληροφορίες; Οι πληροφορίες αυτές χρειάζεται να αναζητηθούν τόσο με γνώμονα το αρχικό κείμενο από το οποίο προέρχεται το απόσπασμα όσο και σε συνάρτηση με τον ευρύτερο γνωσιολογικό «οπλισμό» μας. Ειδικότερα, σε ορισμένες ασκήσεις, η εκφώνηση παραπέμπει άμεσα στο αρχικό κείμενο, από όπου καλούμαστε να αντλήσουμε τις απαραίτητες πληροφορίες και να τις αναδιατάξουμε, παράγοντας ένα νέο κείμενο. Βεβαίως, στις περισσότερες περιπτώσεις, πρέπει να συνθέσουμε το κείμενό μας αλιεύοντας συναφή επιχειρήματα και τεκμήρια από τη δεξαμενή των πληροφοριών που διαθέτουμε εμείς οι ίδιοι. Εξάλλου, ακόμη κι αν το κείμενό μας βοηθά να συγκεντρώσουμε τις πληροφορίες που χρειαζόμαστε, πρέπει να τις συνθέσουμε χρησιμοποιώντας και δικές μας σκέψεις, που δεν καταγράφονται στο αρχικό κείμενο.

Σύνδεση των επιχειρημάτων: Αφού, λοιπόν, καταλήξουμε αναφορικά με τις πληροφορίες που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε κατά την επιχειρηματολογία μας, χρειάζεται να συνδέσουμε τις θέσεις μας με τις κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις, έχοντας υπόψη ότι η παράγραφός μας πρέπει να κινείται μέσα στο προκαθορισμένο όριο λέξεων.

Ανακεφαλαίωση – Πώς αναπτύσσουμε μια άποψη ή αναλύουμε ένα φαινόμενο σε μια παράγραφο

Η πορεία που πρέπει να ακολουθήσουμε για να αναπτύξουμε μια θέση που μας δίνεται, είναι η ακόλουθη:

1.     Αντικαθιστούμε τις μεταφορικές εκφράσεις με αντίστοιχες κυριολεκτικές.

2.     Αντικαθιστούμε τις αντωνυμίες που αναφέρονται σε όρους, οι οποίοι δεν καταγράφονται, με τους όρους αυτούς.

3.     Αναζητούμε όρους, που μολονότι είναι σημαντικοί για την πλήρη κατανόηση της θέσης, δεν καταγράφονται σε αυτήν.

4.     Αφαιρούμε διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις που απλώς συνδέουν το απόσπασμα με τις προηγούμενες περιόδους.

5.     Αφαιρούμε τους προσδιορισμούς που έχουν καλολογική μόνο σκοπιμότητα.

6.     Επισημαίνουμε τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των κύριων εννοιακών συνόλων.

7.     Συνθέτουμε τη θεματική περίοδο με αναδιατύπωση των βασικών εννοιών.

8.     Διατυπώνουμε ανιχνευτικά ερωτήματα για την αποσαφήνιση και την απόδειξη της θεματικής περιόδου.

9.     Διερευνούμε πιθανές σχετικές πληροφορίες στο κείμενο.

10.  Αναζητούμε συμπληρωματικές πληροφορίες που προέρχονται από το γνωσιολογικό «οπλισμό» μας.

11.  Συνδέουμε κατάλληλα τις επιμέρους πληροφορίες με τις απαραίτητες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις κι αναπτύσσουμε την παράγραφο.

ΙΙ. Μεθοδολογία για την απάντηση σε ευθεία ερώτηση

Σε κάποιες σπάνιες περιπτώσεις, η άσκηση ανάπτυξης παραγράφου αποτελεί μια ευθεία ερώτηση. Σε αυτό το είδος ασκήσεων, συνήθως η ερώτησα μάς ζητά να ανατρέξουμε στο αρχικό κείμενο, ώστε να εντοπίσουμε στοιχεία ή θέσεις που θα χρειαστούμε για την ανάπτυξη της παραγράφου. Ωστόσο, είναι, επίσης, πιθανό να χρειαστεί να αξιολογήσουμε την ορθότητα μιας θέσης του αρχικού κειμένου.

1.     Αναζήτηση των θέσεων του συγγραφέα στο κείμενο

Παράδειγμα: Ποιες είναι οι θέσεις που διατυπώνει ο συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο του κειμένου; (60-80 λέξεις).

Εισαγωγικές Εξετάσεις τέκνων Ελλήνων του Εξωτερικού, 2003

Μεθοδολογία: Σε μια τέτοια περίπτωση, χρειάζεται να εργαστούμε ακολουθώντας τα επόμενα στάδια:

·       Προσεκτική ανάγνωση του κειμένου και υπογράμμιση των πληροφοριών που απαντούν στην ερώτηση της εκφώνησης.

·       Νοηματική συσχέτιση των πληροφοριών που υπογραμμίστηκαν, ιεράρχηση και κλιμάκωσή τους.

·       Επιλογή της κατάλληλης θεματικής περιόδου, η οποία συνοψίζει όλες τις πληροφορίες που αποθησαυρίστηκαν.

·       Αναδιατύπωση των θέσεων του αρχικού κειμένου, στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι εφικτό.

·       Σύνδεση των επιμέρους θέσεων με τις κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις κι ανάπτυξης της παραγράφου.

Προσέξτε στη συνέχεια, πώς θα έπρεπε να εργαστούμε για να απαντήσουμε επιτυχημένα στην ερώτηση του προηγούμενου παραδείγματος:

Υπογράμμιση των πληροφοριών: Αυτά είναι μερικά μόνον από τα προβλήματα που παρουσιάζει ο κοινωνικός τουρισμός, όταν τον αντιμετωπίζει κανείς με την ευθύνη της παροχής μιας κοινωνικής υπηρεσίας που, ίσως, είναι σήμερα εξίσου σημαντική με τις παραδοσιακές κοινωνικές παροχές, όπως η παροχή της κατοικίας, των μεταφορών και της τηλεπικοινωνίας. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε ότι ο τουρισμός αναφέρεται στον άνθρωπο κι αποβλέπει στην αναζωογόνηση του σωματικού, πνευματικού και ψυχικού του κόσμου και μόνον όταν ικανοποιήσει τις θετικές αυτές πανανθρώπινες αξίες, μπορεί να αποτελέσει τη μεγάλη, ανανεωτική και ζωογόνο δύναμη που έχει ανάγκη για να επιβιώσει ο κουρασμένος άνθρωπος – εργάτης του καιρού μας.

Διασκευή από δοκίμιο του Γ.Δ. Δασκαλάκη,

τελευταία παράγραφος / σύμφωνα με την εκφώνηση.

Αφού συλλέξαμε, από το αρχικό κείμενο, όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, ακολουθώντας τα επόμενα στάδια, θα μπορούσαμε να συνθέσουμε την παράγραφό μας περίπου όπως στο ενδεικτικό υπόδειγμα που ακολουθεί:

Θεματική περίοδος: Η μεγάλη σημασία του τουρισμού, ειδικά σήμερα, επιτάσσει την υπεύθυνη εκπόνηση των προγραμμάτων κοινωνικού τουρισμού εκ μέρους των αρμόδιων φορέων.

Λεπτομέρειες: Ειδικότερα, ο τουρισμός, σε κάθε περίπτωση, εξασφαλίζει την ανασυγκρότηση των σωματικών, πνευματικών και ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου. Ιδιαίτερα στις μέρες μας, ο τουρισμός καθίσταται πολυτιμότερος, εξαιτίας των ταχέων ρυθμών ζωής, που επιβαρύνουν περισσότερο το σύγχρονο εργαζόμενο. Συμπερασματικά, ο κοινωνικός τουρισμός είναι απαραίτητο να αντιμετωπίζεται υπεύθυνα και να θεωρείται εξίσου σημαντικός με τις συμβατικές κοινωνικές παροχές που εξασφαλίζει ένα Κράτος Πρόνοιας.

2.     Ερώτηση αξιολόγησης δοθείσας άποψης

Είδαμε νωρίτερα πώς πρέπει να εργαστούμε, αν ζητηθεί να οργανώσουμε σε παράγραφο τα επιχειρήματα που παρατίθενται στο αρχικό κείμενο. Βεβαίως, μία εκφώνηση με ευθεία ερώτηση θα ήταν δυνατό να μη μας παραπέμπει στο κείμενο για αναζήτηση επιχειρημάτων, αλλά να μας ζητά να συνθέσουμε πρωτότυπο κείμενο, αξιοποιώντας δικές μας μόνο πληροφορίες.

Σε μια τέτοια περίπτωση, η εκφώνηση θα είχε την ακόλουθη μορφή: Συμφωνείτε με την άποψη του συγγραφέα ότι [θέση]…

Μεθοδολογία: Σε ένα ερώτημα όπως το παραπάνω, η αναμενόμενη αντιμετώπιση εκ μέρους μας θα ήταν μία από τις ακόλουθες:

·       Καταφατική («ναι»).

·       Αρνητική («όχι»).

·       Επιφυλακτική («ναι/όχι»).

Πιο συγκεκριμένα, η καταφατική αντιμετώπιση είναι, λογικά, η πιο συνηθισμένη επιλογή, αφού τα κείμενα των Πανελλαδικών Εξετάσεων προέρχονται από καταξιωμένους δημιουργούς, οι οποίοι, θεωρητικά, είναι μετριοπαθείς ως προς τις αντιλήψεις τους. Αυτός είναι κι ο λόγος για τον οποίο η αρνητική αντιμετώπιση είναι σπανιότερη και χρειάζεται να επιλέγεται με περίσκεψη.

Από την άλλη, η επιφυλακτική στάση («ναι, αλλά κάποιες φορές όχι» ή «ναι υπό προϋποθέσεις») δεν είναι πάντοτε εφικτό να υποστηριχθεί, αλλά, όταν αυτό συμβαίνει, είναι προτιμότερη από κάθε άλλη επιλογή. Αυτό ισχύει, γιατί μια τέτοια αντιμετώπιση φανερώνει πως ο μαθητής είναι ένα άτομο με οξυδέρκεια κι ευρύτητα πνεύματος, ικανό να εμβαθύνει στις έννοιες και στις νοηματικές σχέσεις.

Σύνθεση θεματικής περιόδου: Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται να συνθέσουμε μια θεματική περίοδο στην οποία θα διατυπώνεται ρητά η θέση μας, όποια κι αν είναι αυτή. Με άλλα λόγια:

·       Αν η θέση μας είναι καταφατική, ως θεματική περίοδο θα χρησιμοποιηθεί, αναδιατυπωμένη, η άποψη του συγγραφέα.

·       Αν η θέση μας είναι αρνητική, ως θεματική περίοδος θα επιλεγεί η  άποψη που αντιτίθεται σε εκείνη του συγγραφέα.

·       Αν η θέση μας είναι επιφυλακτική, η θεματική περίοδος θα έχει εναντιωματική διατύπωση. Για παράδειγμα, θα έχει τη μορφή: μολονότι … (ναι), στην πράξη…(όχι).

Ανάπτυξη της παραγράφου: Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η θεματική περίοδος θα συμπίπτει με κάποιον από τους γενικούς τύπους που παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Αφού, λοιπόν, συνθέσουμε τη θεματική περίοδό μας, έπειτα πρέπει να την αναπτύξουμε, απαντώντας στα ανιχνευτικά ερωτήματα που αντιστοιχούν στον τύπο της θεματικής περιόδου που επιλέξαμε.

Ανακεφαλαίωση – Πώς συνθέτουμε παράγραφο αξιολόγησης μιας άποψης

1.     Αποτιμούμε την ορθότητα της δοθείσας άποψης.

2.     Συνθέτουμε τη θεματική περίοδο, που αποτυπώνει τη θέση μας αναφορικά με την ορθότητα της άποψης.

3.     Διατυπώνουμε τα κατάλληλα ανιχνευτικά ερωτήματα για την αποσαφήνιση και την απόδειξη της θεματικής περιόδου.

4.     Αναζητούμε επιχειρήματα που θα απαντούν στα ανιχνευτικά ερωτήματα, τόσο στο κείμενο όσο και στις συνολικές γνώσεις μας.

5.     Συνδέουμε κατάλληλα τις επιμέρους πληροφορίες με τις απαραίτητες διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις κι αναπτύσσουμε την παράγραφο.

Ερωτήσεις που ελέγχουν τη γνώση της θεωρίας του σχολικού βιβλίου :

1. Πειθώ: Ο όρος πειθώ περιγράφει τη λογική ικανότητα ερμηνείας εννοιών, γεγονότων, φαινομένων σύμφωνα με την κρίση μας, ώστε να πείσουμε τους δέκτες για την ορθότητα των απόψεών μας και να επηρεάσουμε τη συμπεριφορά τους σύμφωνα με τις επιδιώξεις μας.

Η λεκτική επικοινωνία, ως συνειδητή κοινωνική δραστηριότητα, είναι μια σκόπιμη λειτουργία αλληλοεπίδρασης, της οποίας η πειθώ είναι ένας από τους στόχους της. Μέσω αυτής ο δέκτης αποδέχεται την ορθότητα μιας άποψης, ενστερνίζεται και υιοθετεί ιδέες κι ενεργεί σύμφωνα με αυτές. Επομένως, η τέχνη της πειθούς είναι μια ικανότητα που προσφέρει στον κάτοχό της τη δυνατότητα να επιβάλλεται, για να προωθεί τις επιδιώξεις του. Από την άλλη, μπορεί να μετατραπεί σε μια επικίνδυνη δύναμη χειραγώγησης όσων αδυνατούν να διακρίνουν τις τεχνικές με τις οποίες ο πομπός προσπαθεί κάθε φορά να επιβάλλει τη δική του – ορθή ή εσφαλμένη – γνώμη ή θέληση. Γι’ αυτό απαιτείται να αποκρυπτογραφούμε τις τεχνικές πειθούς, ώστε να μπορούμε να τις διακρίνουμε σε ένα προφορικό ή γραπτό κείμενο και να τις αξιολογούμε αντικειμενικά. Ποιες, λοιπόν, είναι αυτές οι τεχνικές – τρόποι πειθούς και ποια μέσα χρησιμοποιεί ο πομπός, για να πείσει το δέκτη; 

Ποιοι οι τρόποι και τα μέσα πειθούς ( ποια η τεχνική \ στρατηγική )  που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας ;

Η πειθώ επιδιώκεται με την επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα, στην αυθεντία και στο ήθος (πομπού – αντιπάλου/ δέκτη).

Σημείωση : Σε περίπτωση που ζητηθούν οι τρόποι ( ο τρόπος πειθούς ) οπωσδήποτε θα τεκμηριώσουμε την απάντησή μας , παραθέτοντας και τα μέσα πειθούς , με αναφορές στο κείμενο. Το ίδιο ισχύει και στην αντίθετη περίπτωση που θα μας ζητηθούν τα μέσα πειθούς , οπότε και θα γίνει αναφορά στον τρόπο πειθούς .

I) Επίκληση στη λογική : Παροχή ερεθισμάτων στη σκέψη του δέκτη , ώστε πλέον να λειτουργήσει με βάση τη λογική . Ο πομπός επικαλείται τη λογική , προκειμένου να αποδείξει τη θέση του ή να ανασκευάσει \ αναιρέσει μιαν άλλη, καταδεικνύοντας ότι προσκρούει στους κανόνες της λογικής. Για να πείσει, λοιπόν, για την ορθότητα ή όχι των θέσεων, χρησιμοποιεί λογικές αποδείξεις, δηλαδή λογικά μέσα πειθούς – τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια -  που τα οργανώνει μέσω των συλλογισμών.

Μέσα πειθούς :

Επιχειρήματα : είναι η διάρθρωση των θέσεων του πομπού σε σειρά προτάσεων,  τις προκείμενες , που τις διέπει λογική σχέση και καταλήγουν σ’ αιτιολογημένο συμπέρασμα ( θεωρητικός συλλογισμός  για τη στήριξη ή ανατροπή μιας θέσης ). Αυτό επιτυγχάνεται μέσω συλλογισμών, προτάσεων κρίσεως, ερωτηματικών προτάσεων ή ρητορικών ερωτημάτων.   Προϋπόθεση επιχειρήματος – συλλογισμού είναι η ύπαρξη κοινών όρων στις προκείμενες (όχι πάντα).   Tο επιχείρημα έχει την εξής μορφή :

-     α΄ προκείμενη πρόταση ( Μείζων )

-     β΄ προκείμενη πρόταση ( Ελάσσων )

-     Συμπέρασμα (είναι πρόταση / περίοδος στην αποδοχή της οποίας καταλήγουν οι προκείμενες. Είναι δηλαδή το λογικό επακόλουθο των προκείμενων).

Βασικά, λοιπόν, συστατικά της δομής κάθε επιχειρήματος είναι οι κλιμακωτά παρατεταγμένες προκείμενες και το συμπέρασμα, το οποίο αποτελεί, κανονικά, τη λογική προέκταση των προκειμένων. Κάθε επιχείρημα συνιστά ένα συλλογισμό ή μπορεί να αποτελείται από μια σειρά διαδοχικών συλλογισμών, οι οποίοι λειτουργούν ως εκτεταμένες προκείμενες, που συνδυάζονται για να αποδείξουν ένα τελικό συμπέρασμα.  

π.χ. – Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί

          Ο Σωκράτης είναι θνητός

  Άρα : Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος

Πρέπει να σημειώσουμε ότι ένα επιχείρημα ισοδυναμεί με μια αιτιολόγηση,  π.χ.: Ο Σωκράτης είναι θνητός, επειδή  είναι άνθρωπος. Παραλείπεται , δηλαδή , η μείζων προκείμενη ως αυτονόητη κι αυταπόδεικτη ( αν και δεν είναι πάντοτε ) . Γι’ αυτό , όταν σ’  ένα κείμενο υπάρχουν αιτιολογήσεις , ο συγγραφέας του πείθει με επίκληση στη λογική . 

Εντοπισμός επιχειρήματος: Ενώ είναι εύκολο να εντοπίσουμε τα μέρη που συνθέτουν ένα επιχείρημα, όταν αυτό εμφανίζεται στην τυπική σχηματική μορφή του (δηλαδή προκείμενες και συμπέρασμα), είναι αρκετά δύσκολο να διακρίνουμε τη δομή του μέσα στο κείμενο. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο συλλογισμός στην τυπική και σύντομη μορφή του  περιέχει μόνο προτάσεις – κρίσεις. Σε ένα κείμενο, όμως, ένα επιχείρημα έχει ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολύπλοκη. Γι’ αυτό χρειάζεται να διακρίνουμε τις προτάσεις – κρίσεις που αποτελούν τα μέρη του επιχειρήματος από τις δευτερεύουσες ιδέες που τα συμπληρώνουν ή τα αναλύουν.

Παράδειγμα: α) Η θανατική ποινή αποτελεί καθαρό παραλογισμό από τη σκοπιά του σωφρονισμού του παραβάτη (συμπέρασμα), ο οποίος επιδιώκεται πρωταρχικά με την άσκηση συγκράτησης κι ελέγχου, σε εκείνον που έχει ήδη εγκληματήσει, για να μην υποτροπιάσει. Γιατί ο σωφρονισμός προϋποθέτει, βέβαια, τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου (πρώτη προκείμενη), την οποία η θανατική ποινή καταστρέφει (δεύτερη προκείμενη).

Το επιχείρημα θα μπορούσε να δοθεί με την εξής τυπική δομή:

Προκείμενες: α. Ο σωφρονισμός προϋποθέτει, βέβαια, τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.

β. Η θανατική ποινή καταστρέφει τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.

Συμπέρασμα: Επομένως, η θανατική ποινή αποτελεί καθαρό παραλογισμό από τη σκοπιά του σωφρονισμού του παραβάτη.

β)  «Με τη διεθνοποίηση της οικονομίας της αγοράς, ασκήθηκαν πιέσεις από διεθνή όργανα, ώστε οι κάτοικοι των φτωχότερων κρατών να στραφούν σε καλλιέργειες προϊόντων που θα εξάγονταν στις πλουσιότερες χώρες. Έτσι, εγκατέλειψαν την παραγωγή αγροτικών προϊόντων βασικών για τη διατροφή τους, τα οποία ανέλαβαν πολυεθνικές που κερδοσκοπούν, αυξάνοντας υπέρογκα τις τιμές. Κατ’  αυτόν τον τρόπο, οι κάτοικοι του Νότου δαπανούν το 80% του εισοδήματός τους σε τρόφιμα (ψωμί, ρύζι, κ.λπ.) που, μέχρι πρότινος, καλλιεργούσαν μόνοι τους, με συνέπεια να γίνονται έρμαια των δυνάμεων της αγοράς. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης ευθύνεται για την επισιτιστική κρίση που πλήττει την περιθωριοποιημένη πλειονότητα του παγκοσμίου πληθυσμού».

Ανάλυση (τυπικός συλλογισμός της λογικής):

Προκείμενη (1): «Με τη … χώρες».

Προκείμενη (2): «Έτσι … τιμές».

Προκείμενη (3): «Κατ’ αυτόν … αγοράς».

Συμπέρασμα: «Είναι … πληθυσμού».

Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας επικαλείται τη λογική του δέκτη, οργανώνοντας ένα λογικό επιχείρημα. Πιο αναλυτικά, υποστηρίζει τη θέση «το καπιταλιστικό … πληθυσμού». Το συμπέρασμα αυτό αιτιολογείται με το απόσπασμα «Με τη … της αγοράς» (προκείμενες), κάτι που διαφαίνεται με τη διαρθρωτική φράση «είναι, λοιπόν, φανερό».

Βήματα τεκμηρίωσης (μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί επιχειρήματα, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε:

·       Ποια κύρια θέση επιχειρεί να αποδείξει ο πομπός (συμπέρασμα);

·       Ποιες επιμέρους θέσεις (προκείμενες) παραθέτει, με σκοπό να αιτιολογήσει την κύρια θέση του;

·       Υπάρχουν εκφράσεις που καθιστούν σαφές ότι συνάγεται κάποιο συμπέρασμα μέσα από την παράθεση σχετικών προκειμένων;

Τεκμήρια : συγκεκριμένα αποδεικτικά στοιχεία ή γεγονότα , που οδηγούν στην εξαγωγή συμπεράσματος, που χρησιμοποιούνται ως «ντοκουμέντα», προκειμένου ο πομπός να συμπληρώσει , να ενισχύσει ή να υποκαταστήσει ένα επιχείρημα με συγκεκριμένα στοιχεία και να συνδέσει τις αποφάνσεις του με την πραγματικότητα .  Χρησιμοποιούνται , επίσης ,  από τον πομπό , για να υποστηρίξει τις απόψεις του , και περιέχονται στις προκείμενες ενός συμπεράσματος .  Είδη τεκμηρίων :

ü  παραδείγματα  (από τη σύγχρονη ή την ιστορική , την ατομική ή τη συλλογική εμπειρία.), π.χ.  Πολλοί φοβούνται ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει προσλάβει διαστάσεις και μορφές που απειλούν τον πολιτισμό. Προφανές παράδειγμα είναι αυτό των πυρηνικών όπλων, που μπορούν να καταστρέψουν την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της.

ü  αλήθειες ( αυταπόδεικτες , καθολικά αποδεκτές γνώμες \ αλήθεια ή προσωπικές γνώμες ), π.χ. α) Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι ζούμε στην εποχή της πληροφόρησης. β) Οι υπολογιστές, οι τηλεπικοινωνίες και η κρυπτογραφία καθιστούν υπόθεση ρουτίνας την άψογη οργάνωση και διεξαγωγή ψηφοφοριών μέσα σε λίγες ώρες.

ü   επικαιρικά ή ιστορικά γεγονότα, π.χ. α) Ο σεισμός του Μπάμ στο Ιράν, που έγινε ακριβώς ένα χρόνο πριν, προκάλεσε ολοκληρωτική καταστροφή. β) Στην Καλιφόρνια και στην Ελβετία ένα όχι αμελητέο μέρος της νομοθεσίας γίνεται σήμερα με δημοψηφίσματα (όπως αυτό που προ ημερών απέρριψε την κατάργηση του ελβετικού στρατού).

ü   αυθεντίες, π.χ. α) Ο Στέφαν Βολφ. Καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Βρετανικό πανεπιστήμιο του Μπαθ, αποκαλεί τους νέους αυτούς «Γενιά Erasmus», σύμφωνα με το πρόγραμμα φοιτητικών ανταλλαγών της Ε.Ε. β) Όλο και λιγότεροι πολίτες ψηφίζουν, με όλο και μεγαλύτερη αηδία και βαρύτερη καρδιά, και το αποτέλεσμα έχει όλο και μικρότερη σημασία – όπως λέει ο Φρίντμαν στο βιβλίο του το Λέξους και η ελιά, η εκλογή είναι συνήθως «ανάμεσα σε Κόκα – Κόλα και Πέπσι».

ü   στατιστικά στοιχεία, π.χ. Εδώ και σαράντα χρόνια, παρά τη σημαντική αύξηση του πλούτου που παράγεται στον πλανήτη, παρατηρείται έκρηξη των ανισοτήτων: το 1960, το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στο 20% των φτωχότερων και στο 20% των πλουσιότερων ήταν 1 προς 30. Σήμερα είναι 1 προς 80.  

ü  δεδομένα ή πορίσματα – αποτελέσματα ερευνών, π.χ. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα», υπάρχουν 80.000 πτυχιούχοι αυτών των ειδικοτήτων που εμπίπτουν σε μια από τις τρεις κατηγορίες, που ανέφερα πιο πάνω.

ü   γνωμικά , ρητά , αποφθέγματα, π.χ. «Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός».

ü   εποπτείες ή αντιλήψεις των αισθήσεων, π.χ. Όλοι μας ακούμε καθημερινά τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος, και ιδιαίτερα στους παθητικούς καπνιστές.

ü   Μαρτυρίες, π.χ. Όσοι έχουν κάνει χρήση ναρκωτικών αναφέρουν ότι ζουν σε έναν «τεχνητό παράδεισο».

ü   ιστορικά στοιχεία π.χ. Πίσω στο χωριό! Η κοινοβουλευτική δημοκρατία – τεράστια κατάκτηση πριν από 230 χρόνια και στην Ελλάδα όνειρο άπιαστο μόλις πριν από 30 – βρίσκεται σε κρίση παντού. [ιστορικό τεκμήριο].

 Προσοχή : η αναφορά των τεκμηρίων θα γίνεται πάντα με αναφορά στο κείμενο. Αναφέρουμε ένα τουλάχιστον επιχείρημα (προκείμενες και συμπέρασμα) κι ένα παράδειγμα για κάθε είδους τεκμηρίου που εντοπίζουμε .

Αξιολόγηση τεκμηρίων: Τα τεκμήρια αποτελούν, θεωρητικά, αυταπόδεικτα δεδομένα της πραγματικότητας που χρησιμοποιούνται από έναν πομπό για να αποδειχθεί η ισχύς μιας κρίσης που συνάγεται ως συμπέρασμα. Αντίστοιχα, λοιπόν, προς ό,τι ισχύει στα επιχειρήματα, τα τεκμήρια χρειάζεται να αξιολογηθούν ως προς το βαθμό στον οποίο ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα (αλήθεια) και ως προς το βαθμό στον οποίο σχετίζονται λογικά με το συμπέρασμα που συνάγεται (εγκυρότητα). Διαβάστε στον επόμενο πίνακα πότε ένα τεκμήριο δε συνάδει με τα κριτήρια της αλήθειας και της εγκυρότητας:

Έλεγχος αλήθειας: Οι προκείμενες που περιέχουν τεκμήρια δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, όταν:

·       Προσωπικές γνώμες προβάλλονται ως αλήθειες καθολικού κύρους.

·       Διατυπώνονται απόψεις από ειδικούς σε τομείς που δε σχετίζονται με το θέμα που πραγματεύεται ο πομπός.

·       Παρουσιάζονται ανεπεξέργαστες επιστημονικοφανείς κρίσεις, καθώς και κρίσεις που δεν έχουν προκύψει μέσα από επιστημονικά αποδεκτές μεθόδους.

·       Αναπαράγονται παραποιημένα στοιχεία.

·       Βασίζονται σε στερεότυπα ή σε παρωχημένες κι ανεξακρίβωτες απόψεις.

Έλεγχος εγκυρότητας: Οι προκείμενες που περιέχουν τεκμήρια δε συνδέονται λογικά με το συμπέρασμα που συνάγεται, όταν:

·       Μεμονωμένα φαινόμενα ή μετρήσεις οδηγούν σε διατύπωση κανόνων καθολικής και διαχρονικής ισχύος.

·       Επιδιώκεται η υπερβολική παράθεση στατιστικών, παραδειγμάτων ή θέσεων που έχουν διατυπωθεί από ειδήμονες (αυθεντίες), για να καλυφθεί η έλλειψη επιχειρημάτων. 

Υποδειγματικές απαντήσεις, Επίκληση στη λογική με τεκμήρια:

Να βρείτε το είδος των τεκμηρίων και να αξιολογήσετε την ορθότητά τους :

Ο αναλφαβητισμός αποτελεί ένα ακανθώδες πρόβλημα στη μειονότητα των αθίγγανων που διαβιούν στην πατρίδα μας. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα μαθητών της Γ’ τάξης του 24ου Λυκείου Αθηνών, σε αριθμό 58 αθίγγανων ηλικίας 16-21 ετών, μόλις το 11% γνώ­ριζε γραφή και ανάγνωση.

Στο παραπάνω παράθεμα υπάρχουν στατιστικά στοιχεία (11%) που αποτελούν τεκμήρια για την υποστήριξη της άποψης ότι «ο αναλφαβητισμός αποτελεί ένα ακανθώδες πρόβλημα στη μειονότητα των αθίγγανων που διαβιούν στην πατρίδα μας». Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά δεν είναι αξιόπιστα καθώς προκύπτουν από έρευνα χωρίς επιστημονικό κύρος ,εφόσον πραγματοποιήθηκε από την Γ’ Τάξη ενός Λυκείου και επιπλέον ,το δείγμα της έρευνας είναι πολύ μικρό ,ώστε να εξαχθεί ένα τόσο σοβαρό συμπέρασμα. Επομένως , τα τεκμήρια δεν είναι ορθά, γιατί δε στηρίζονται σε εξακριβωμένα κι επεξεργασμένα στοιχεία.

Γνωστή εταιρεία λιπαντικών δημοσίευσε το αποτέλεσμα μιας δεκαετούς έρευνας του εργαστηρίου περιβαλλοντολογικών εφαρμογών που διατηρεί, σύμφωνα με το οποίο η καύση των προϊόντων λίπανσης δεν προκαλεί τοξικά νέφη ούτε ρυπαίνει το φυσικό περι­βάλλον – τουλάχιστον σε απόσταση μεγαλύτερη των εκατό μέτρων.

Το πόρισμα ερευνών αξιολογείται ως άστοχο, γιατί δε διακρίνεται από αξιοπιστία (η χρηματοδότηση της επιστημονικής έρευνας από μία εταιρεία, την οποία συμφέρει η εξα­γωγή ενός συγκεκριμένου πορίσματος δικαιολογημένα αφήνει ερωτηματικά για την επι­στημονική εγκυρότητα της έρευνας), δεν παρουσιάζεται ολοκληρωμένο (δεν αναφέρονται ούτε συγκεκριμένα ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία, ούτε καν η επωνυμία της εταιρείας ή το όνομα των επιστημόνων που διεξήγαγαν την έρευνα), δεν είναι ευρέως αποδεκτό (άλ­λες επιστημονικές έρευνες πιστοποιούν το αντίθετο).Τα αποτελέσματα των ερευνών δεν είναι εξακριβωμένα.

Οι διωγμοί των χριστιανών από τους Ρωμαίους, οι ιεροί πόλεμοι των ισλαμιστών ενα­ντίον πολλών λαών, η απηνής καταδίωξη κάθε αιρετικής ή επιστημονικής φωνής κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, οι ταξικές διακρίσεις ανάμεσα στους αριστοκράτες και στα λαϊκά στρώματα, που κατέληξαν στη Γαλλική και, αργότερα, στη Ρωσική Επανάσταση, το ιδεολογικοπολιτικό μίσος των ναζιστών εναντίον των Εβραίων στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα καταδεικνύουν το διαχρονικό και διακοινωνικό χαρακτήρα του φαινομένου του φα­νατισμού.

Τα ιστορικά συμβάντα ,που αποτελούν τεκμήρια, αξιολογούνται ως εύστοχα, επειδή είναι επαρκή σε αριθμό, είναι κατάλληλα/σχετικά με το θέμα/επιχείρημα, παρουσιάζονται κατά ολοκληρωμένο και κλι­μακούμενο τρόπο και είναι κοινώς γνωστά και αποδεκτά.

Δεν είναι δυνατό να πιστέψει κανείς ότι στην Ελλάδα πραγματοποιείται έρευνα υψηλής τεχνολογίας. Όλοι είμαστε παροικούντες εν Ιερουσαλήμ και γνωρίζουμε τι συμβαίνει.

Η εμπειρική αλήθεια (η φράση «παροικούντες εν Ιερουσαλήμ» σημαίνει μεταφορικά «αυτοί που βιώνουν και γνωρίζουν εκ του σύνεγγυς μια κατάσταση») αξιολογείται ως ά­στοχη, γιατί δεν είναι επιστημονικώς έγκυρη, δεν είναι κοινώς αποδεκτή (αντίθετα, εκφρά­ζει μία υποκειμενική άποψη), δεν είναι ποσοτικά επαρκής και δε διακρίνεται από αξιοπιστία (ο ομιλητής δε δηλώνει την ιδιότητα του).Επομένως , το τεκμήριο δεν είναι αξιόπιστο.