ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ

Ελεύθερος χρόνος ( γενικά )

Ο ελεύθερος χρόνος ως ανθρώπινη δραστηριότητα που συνδέεται με την εργασία και τον τρόπο ζωής, με την ψυχαγωγία και τη διασκέδαση, με τη συντροφικότητα και την ψυχική ισορροπία, θεωρείται σχεδόν από όλους σήμερα ένα από τα πολιτιστικά δικαιώματα. Μάλιστα, η ιστορική αυτή κατάκτηση μέλλει να διευρυνθεί , όχι μόνον εξαιτίας της πιθανολογούμενης μαζικής εφαρμογής του 35ωρου αλλά και της θεσμοθετημένης πλέον μερικής απασχόλησης . Η νέα , λοιπόν , μεγάλη πρόκληση για το σύγχρονο άτομο φαίνεται να είναι η χρήση και διαχείριση του ελεύθερου χρόνου .

Ωστόσο , μια διεισδυτικότερη ματιά στο κοινωνικό γίγνεσθαι μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι ουσιαστικά εξακολουθεί να υφίσταται πρόβλημα ελεύθερου χρόνου . Μπορεί να μειώνονται οι ώρες της εβδομαδιαίας απασχόλήσης αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις ο χρόνος αυτός απλώς χρησιμεύει για μια δεύτερη εργασία ή για υπερωριακή απασχόληση , προκειμένου το άτομο να ανταποκριθεί στις ποικίλες καταναλωτικές του ανάγκες . Επιπλέον , ένα μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου αναλώνεται κατά τη μετάβαση στο χώρο εργασίας λόγω της κακής συγκοινωνίας , μεγάλης απόστασης ή έντονου κυκλοφοριακού προβλήματος .

Το βασικότερο , όμως , πρόβλημα σχετικά με την ουσιαστική ύπαρξη ελεύθερου χρόνου προκύπτει από τη λανθασμένη εκμετάλλευσή του. Στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου , ο ελεύθερος χρόνος μεταφράζεται σ’  εκτόνωση . Χρησιμεύει στην αναπλήρωση των σωματικών και ψυχικών δυνάμεων που αναλώθηκαν κατά τον εργασιακό χρόνο. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για απόλαυση μόνο , χωρίς ευρύτερους προβληματισμούς , που μπορεί να καταλήξει στη φθορά του ψυχικού κόσμου.

Πίσω από τον ελεύθερο χρόνο έχει δημιουργηθεί μια « βιομηχανία » με τεράστια οικονομικά συμφέροντα , η οποία παράγει προϊόντα καταναλώσιμα στο χρόνοι της σχόλης : αθλητικά θεάματα , γυμναστήρια , τηλεοπτικά προγράμματα , κέντρα διασκέδασης …

Ο σύγχρονος άνθρωπος , ζώντας στην κοινωνία της εμπορευματοποίησης  και της άκρατης καταναλωτικής νοοτροπίας , έχει πειστεί ότι ο ελεύθερος χρόνος είναι συνδεδεμένος με το χρήμα , που αποτελεί το μέσο για τις απολαύσεις κατά το χρόνο αυτό, η έξοδος από το σπίτι θέλει έξοδα που προϋποθέτουν πλεονασματικούς οικογενειακούς προϋπολογισμούς. Όσο αυξάνονται τα ελλείμματα , τόσο οι έξοδοι περιορίζονται και τόσο η τηλεόραση κερδίζει τους ανθρώπους .

 

Η αναγκαιότητα του ελεύθερου χρόνου σήμερα

Στη σύγχρονη εποχή , ο ελεύθερος χρόνος όχι μόνο προβάλλει ως αδήριτη ανάγκη του ανθρώπου αλλά κι απαιτείται διαρκώς αύξηση της διάρκειάς του . Υπαίτιοι γι’ αυτό είναι :

Ο ανταγωνιστικός χαρακτήρας των σύγχρονων κοινωνιών σε κάθε επίπεδο και η ανάγκη πολλαπλών αλληλοσυγκρουόμενων ρόλων .

Η εντατικοποίηση της εργασίας , οι υπερωρίες , οι άσχημες συνθήκες εργασίας , τα κοπιαστικά επαγγέλματα που καταπονούν ψυχοσωματικά τους εργαζομένους κι επιβάλλουν περισσότερο χρόνο ξεκούρασης .

Η εξειδίκευση που ενισχύει τη μονομέρεια και συρρικνώνει τις δημιουργικές ικανότητες των εργαζομένων , επιβάλλει την ανάγκη αποφόρτισης αλλά και της «δια βίου παιδείας» , προκειμένου να αποκαθίσταται η ψυχοσωματική τους υγεία και ισορροπία.

Οι συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις της εποχής σε συνδυασμό με το χαμηλό εισόδημα οδηγεί σε δεύτερη απασχόληση ή υπερεργασία , με αποτέλεσμα να φθείρονται οι δυνάμεις του εργαζομένου και να κρίνεται αναγκαία η εξεύρεση ελεύθερου χρόνου . 

Ο γρήγορος ρυθμός ζωής , το έντονο άγχος αλλά και η ανία και η μοναξιά που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος των μεγαλουπόλεων αναζητούν διέξοδο στον ελεύθερο χρόνο .

Η επιθυμία του ατόμου για ψυχαγωγία , εκτόνωση αλλά και για άθληση ή για επαφή με τη φύση .

Η υλικοευδαιμονιστική αντίληψη ζωής που εξωθεί στον καταναλωτισμό , τη θεοποίηση του χρήματος , την απομάκρυνση από πνευματικά αγαθά , αλλά κυρίως τον ελεύθερο χρόνο .

Ο τεχνοκρατισμός , που επιφέρει συρρίκνωση του συναισθήματος και κοινωνική αλλοτρίωση , γίνεται τελικά υποφερτός με την ύπαρξη ελεύθερου χρόνου.

Αίτια μη δημιουργικής αξιοποίησης – εκμετάλλευσης   (άσκοπης ανάλωσης) του ελεύθερου χρόνου (αιτίες στροφής στη νόθη ψυχαγωγία)   

Πολλοί έχουν την εντύπωση ότι , όσο μειώνονται οι εργάσιμες ώρες , τόσο αυξάνεται ο ελεύθερος χρόνος . Ωστόσο , πρόκειται για μια επίπλαστη εντύπωση , καθώς μόνο τυπικά έχει επιμηκυνθεί ο ελεύθερος έναντι του εργάσιμου χρόνου λόγω των ακόλουθων :

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ταυτίσει την ευτυχία του με την απόκτηση υλικών αγαθών , έχει επιδοθεί στο κυνήγι της ύλης. Εθίζεται στον υπερκαταναλωτισμό και , προκειμένου να μπορεί να καταναλώνει περισσότερα , εργάζεται περισσότερο , με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση των ελεύθερων ωρών . Καταλυτική στο πλαίσιο αυτό είναι η επίδραση της διαφήμισης , καθώς δημιουργεί συνεχώς νέες πλασματικές ανάγκες .   

Το σχολείο , με τον τεχνοκρατικό του χαρακτήρα , δε δίνει έμφαση στην προσφορά ανθρωπιστικής παιδείας , η οποία διαμορφώνει ανθρώπους με ενδιαφέροντα , αλλά φτιάχνει άτομα μονοδιάστατα , χωρίς κριτική σκέψη , άρα κι εύκολα θύματα των ανούσιων ενασχολήσεων. Ευθύνεται  , λοιπόν ,  η τεχνοκρατική αντίληψη που δεσπόζει κι ο χρησιμοθηρικός

χαρακτήρας της γνώσης. Ο σύγχρονος άνθρωπος – πνευματικά ενδεής – αδυνατεί να ψυχαγωγηθεί , αφού δεν έχει πνευματικά ερείσματα . Ειδικά για τους νέους , το άγχος της εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση , ο φόρτος της σχολικής εργασίας και η βαθμοθηρία περιορίζουν σημαντικά τον ελεύθερο χρόνο τους .

Στην εποχή μας οι κοινωνίες είναι σύνθετες και πολύπλοκες. Οι ρυθμοί ζωής κι εκτύλιξης των γεγονότων είναι πολύ γρήγοροι και οι κοινωνικοί ρόλοι που αναλαμβάνει το άτομο πολλαπλοί. Αυτό συνεπάγεται μείωση ελεύθερου χρόνου. Για παράδειγμα , έχουν πολλαπλασιαστεί στην εποχή μας οι οικογενειακές και κοινωνικές υποχρεώσεις. Γι’ αυτό δεν υπάρχει η ευχέρεια να διαθέσουμε χρόνο στον εαυτό μας κατά βούληση. Επίσης , η εργαζόμενη γυναίκα , παρότι έχει σύμμαχο τη τεχνολογία, αφιερώνει τις περισσότερες ώρες από τον ελεύθερο χρόνο της στις εργασίες του σπιτιού. Μια μεγάλη μερίδα εργαζομένων προβαίνει σε υπερεργασία ή σε δεύτερη απασχόληση , προκειμένου να καλύψει πλήθος αναγκών ή να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσής του , πράγμα που δεν τον αφήνει περιθώρια ελεύθερου χρόνου.

Η γιγάντωση των αστικών κέντρων έχει αυξήσει δραματικά τον αριθμό των «νεκρών» ωρών , τόσο εξαιτίας της μεγάλης απόστασης μεταξύ σπιτιού κι εργασίας , όσο και των προβλημάτων της κυκλοφοριακής συμφόρησης και της δυσλειτουργίας των συγκοινωνιών . Παράλληλα , οι συνθήκες ζωής στις μεγαλουπόλεις ευνοούν τους ισοπεδωτικούς ρυθμούς , καθώς εκτός των άλλων κυριαρχεί η κάθετη – άναρχη δόμηση που κακοποιεί την αισθητική , απομακρύνει το άτομο από τη φύση , δημιουργώντας χωροταξιακά προβλήματα , εγκλωβίζοντας το στο σπίτι και στην τηλεόραση και παθητικοποιώντας το .

Οι αυξημένες υποχρεώσεις του σύγχρονου ανθρώπου – επαγγελματικές , κοινωνικές , οικογενειακές – τον εξουθενώνουν και γι’ αυτό επιθυμεί κατά τον ελεύθερο χρόνο να εκτονωθεί ή να ξεκουραστεί κι όχι να σκεφτεί και να προβληματιστεί , όπως απαιτεί η ψυχαγωγία. Άλλωστε , μερικά επαγγέλματα είναι από τη φύση τους πολύ κοπιαστικά κι απαιτούν πολλές ώρες ξεκούρασης. Κλονίζεται βαθμιαία η σωματική και ψυχική υγεία του εργαζομένου κι ελαχιστοποιείται ο ελεύθερος χρόνος που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί δημιουργικά .

Η επιδίωξη όλο και μεγαλύτερου κέρδους από τα ΜΜΕ , τα οδηγεί στην προβολή εύπεπτων κι ευτελών θεαμάτων κι ακουσμάτων , πολιτιστικών υποπροϊόντων , αρνητικών προτύπων κι ωθούν στην ανούσια διασκέδαση που επιφέρει προσωρινά κάποια εκτόνωση , όμως οδηγούν το πνεύμα και την ψυχή σε μια «λιμνάζουσα» κατάσταση. Εξάλλου , σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη λεγόμενη «βιομηχανία» παραγωγής ψυχαγωγικών αγαθών , με το έντεχνο «πλασάρισμά» τους στην αγορά και τον καταιγισμό των μηνυμάτων και την πληθώρα πληροφοριών , που απαιτούν χρόνο για να αναγνωριστούν , να ελεγχθούν , να αφομοιωθούν.

Ο σύγχρονος άνθρωπος προβαίνει σ’ εσφαλμένη ιεράρχηση αξιών και προτεραιοτήτων στη ζωή του , με αποτέλεσμα να ξεχνά τους αληθινούς σκοπούς της ζωής , την ανάπαυση , την τέρψη , το στοχασμό που μπορεί να αναζητήσει τις ελεύθερες ώρες του . Παράλληλα , η κρίση στις ανθρώπινες σχέσεις , με την τυποποίηση και την επιδερμικότητα που τις χαρακτηρίζει , περιορίζει τη διάθεση του ατόμου για ουσιαστική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου και το υποτάσσει στο μαζικό .

Η έλλειψη οργάνωσης και προγραμματισμού , όπως και η προχειρότητα γενικότερα στην εργασία και τη ζωή πολλών ανθρώπων περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο τους , καθώς αναλώνονται άσκοπα οι ελεύθερες ώρες τους.

Ευθύνονται άμεσα και οι φορείς αγωγής , καθώς δεν παρέχουν τα πλέον ενδεδειγμένα πρότυπα , με αποτέλεσμα την έλλειψη κριτικής στάσης και της ουσιαστικής καλλιέργειας , την αδυναμία διάκρισης του καλού και του κακού , που καθιστούν τους ανθρώπους εύκολα θύματα χειραγώγησης κι αντικείμενα εκμετάλλευσης των εμπόρων διασκέδασης .

Όταν οι συνθήκες διαβίωσης είναι υποβαθμισμένες , επηρεάζουν και τις επιλογές του ανθρώπου ως προς την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του.

Παρά τη θεσμική κατοχύρωση του πενθήμερου και της οκτάωρης απασχόλησης , πολύ συχνά – στον ιδιωτικό κυρίως τομέα – απαιτούνται υπερωρίες , με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του ελεύθερου χρόνου.

Τέλος , ευθύνεται κι ο ίδιος ο άνθρωπος που δεν αντιστέκεται στη μαζική κι ευτελή κουλτούρα που του προβάλλουν και δεν επιδιώκει την ποιοτική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου , αφού ο μιμητισμός , η υποδούλωση στη μόδα και η επιλογή εύπεπτων πολιτιστικών υποπροϊόντων σηματοδοτούν τις επιλογές του.

 

 Ο ελεύθερος χρόνος των νέων

Γνωρίζουμε ότι μια μερίδα νέων διαθέτουν τον ελεύθερο χρόνο τους στην τηλεθέαση , στα ηλεκτρονικά παιχνίδια , στο διαδίκτυο και τους Η\Υ , στη μουσική , στη διασκέδαση , στην ανάγνωση βιβλίων και περιοδικών , στον αθλητισμό , στις βόλτες με τους φίλους κ.α. Εξίσου γνωστό είναι ότι οι νέοι αποτελούν κυρίαρχο στόχο των εμπορικών εταιρειών και της βιομηχανίας του θεάματος. Η μάλλον χαμηλή κοινωνική τους θέση λόγω της ανεργίας , οι αβεβαιότητες και οι ανασφάλειές τους για το μέλλον που πιθανόν διαγράφεται δυσοίωνο , τα επιβαλλόμενα μυθοποιημένα πρότυπα , η αποστροφή σε κάθε συλλογική δραστηριότητα , η απομάκρυνση από την πολιτική τούς στρέφουν όμως σ’  έναν άκρατο καταναλωτισμό και σε μορφές διασκέδασης που στηρίζονται στην εκτόνωση και τη μοναχικότητα , με την ψευδαίσθηση ότι έτσι καλύπτουν τις προσωπικές , πνευματικές και ψυχολογικές ανάγκες τους . Τα αίτια για τα οποία οι νέοι δεν αξιοποιούν ορθά τον ελεύθερο χρόνο τους σταχυολογούνται στα ακόλουθα :

Η ανεπαρκής παιδεία , απομακρυσμένη από την ανθρωποπλασία , τη σφαιρική ανάπτυξη του ατόμου : Το παρόν σχολείο δε βοηθά τους νέους να συνειδητοποιήσουν την αξία της γνήσιας ψυχαγωγίας και να αποφύγουν ψυχοκτόνες δραστηριότητες ούτε παρέχει κατάλληλα ερεθίσματα για γόνιμη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου . Η πολιτεία , επίσης , με την ανεπαρκή υποδομή και την έλλειψη θελκτικών προτάσεων δεν οδηγεί το μαθητή στη γόνιμη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου , αλλά κυρίως με την υπερεντατικοποίηση της σχολικής ζωής για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση επιφέρει τη συρρίκνωση και την απουσία του ελεύθερου χρόνου.

Η ανεργία , η αναξιοκρατία και οι αδικίες δημιουργούν την ανάγκη εκτόνωσης και κυρίως αντικοινωνική συμπεριφορά .

Η ζωή στις μεγαλουπόλεις έχει ως συνέπεια την απώλεια χώρου για εκτόνωση και την απουσία υγιών ανθρώπινων σχέσεων .

Η οικογένεια έχει απολέσει τον παραδοσιακό της χαρακτήρα. Το σπίτι , από εστία θαλπωρής έχει μεταβληθεί σε» κέντρο διερχομένων » , ο διάλογος συρρικνώνεται , η αληθινή και ουσιαστική επικοινωνία των μελών χάνεται. Συχνά, μάλιστα οι γονείς λειτουργούν ως αρνητικά πρότυπα για τα παιδιά τους , αντί να τους παρέχουν υγιή παραδείγματα .

Ο τρόπος ψυχαγωγίας των νέων αντανακλά το πολιτισμικό επίπεδο και τις δυνατότητες που παρέχει η κοινωνία. Είναι αναμενόμενο , λόγου χάρη , ότι οι μαζοποιημένες κοινωνίες προωθούν μαζικούς τρόπους διασκέδασης .

Ο ελεύθερος χρόνος έχει κυριαρχηθεί από την καλούμενη « βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου » που μεταβάλλει το νεαρό άτομο σε παθητικό κι άκριτο δέκτη των προσφερόμενων απολαύσεων. Παράλληλα , τα προβαλλόμενα πρότυπα από τα ΜΜΕ , σε συνδυασμό με τα « ευτελή » θεάματα οδηγούν στην παθητικοποίηση , στην ακρισία , στο να γίνουν οι νέοι ευάλωτοι κι επιρρεπείς στις ξένες επιδράσεις , να απομακρυνθούν από τα ηθικά πρότυπα και να καταλήξουν να αγνοούν ή να διαστρεβλώνουν το αληθινό περιεχόμενο της ψυχαγωγίας.

Οι χώροι διασκέδασης των νέων χαρακτηρίζονται από πανομοιοτυπία . Κάτω από εκκωφαντικούς θορύβους οι νέοι απομακρύνονται από τους φίλους , δεν επικοινωνούν πραγματικά , οδηγούνται σε παθητικότητα , εξουθενώνονται σωματικά και ψυχικά. Αλλά και στις υπόλοιπες ενασχολήσεις κατά τον ελεύθερο χρόνο απουσιάζει ο αυθορμητισμός , η φαντασία . Οι νέοι βιώνουν την ανία , την πλήξη.

Ευθύνες αναλογούν και στους πνευματικούς ανθρώπους , οι οποίοι συνήθως εκδηλώνουν αδιαφορία και δεν προσπαθούν να διαφωτίσουν , να συμπαρασταθούν και να παρέχουν κίνητρα στους νέους για δημιουργική ενασχόληση.

Η κρίση αξιών , όπως και η λανθασμένη ιεράρχηση προτεραιοτήτων .

Ο καταναλωτισμός , με τη συνακόλουθη απομάκρυνση από τα πνευματικά αγαθά .

Οι γρήγοροι ρυθμοί ζωής , με τις εξωφρενικές απαιτήσεις και το λιγοστό χρόνο για εκτόνωση.