ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α΄ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

                                                           

 

Σελίδες 56 – 60

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός ονομάστηκε έτσι από την πόλη των Μυκηνών, επειδή υπήρξε το σπουδαιότερο κέντρο του μυκηναϊκού κόσμου και διότι ήταν η πρώτη που ανέσκαψε ο Σλήμαν.

 

3000 π.Χ.: Βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων στη Λέρνα της Αργολίδας (ένα οίκημα μεγάλων διαστάσεων) εικάζεται ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα ζούσε αυτή την εποχή προελληνικός πληθυσμός.

1900 π.Χ.: Ολοκληρώνεται η κάθοδος των πρώτων ελληνικών πληθυσμών, οι οποίοι, αν και φτωχοί έρχονται σε επαφή με τις κατακτήσεις του κυκλαδικού και μινωικού πολιτισμού και αρχίζουν και οι ίδιοι την πορεία προς την ακμή.

1600 -  1200 π.Χ. (περίοδος ακμής: οχυρώσεις, οικοδομική δραστηριότητα, θαλασσοκρατορία):

ü αύξηση από μυκηναίους των εμπορικών τους σχέσεων (Αδριατική, Β Ευρώπη, νησιά Αιγαίου, Κρήτη κτλ).

ü Άνθηση σημαντικών μυκηναϊκών κέντρων (Μυκήνες, Τίρυνθα, Ιωλκός κ.ά.).

ü 1450 π.Χ. – κατάληψη Κνωσού ð Μυκηναίοι – πρώτη δύναμη στην Ελλάδα.

ü Μαθαίνουν από Μινωίτες τη χρήση γραφής και τη γραφειοκρατική οργάνωση.

ü 14^ος – 13^ος αι. π.Χ.: ίδρυση εμπορικών σταθμών (Κύπρος, Μίλητος με σημαντικότερη τη Ρόδο).

ü  13^ος αι. π.Χ.: Δομούνται τα λαμπρά μυκηναϊκά ανάκτορα (Μυκήνες, Πύλος, Τίρυνθα) και οι εντυπωσιακές οχυρώσεις.

ü β΄ μισό 13^ου αι. π.Χ.: Τρωική εκστρατεία με επικεφαλής το βασιλιά των Μυκηνών Αγαμέμνονα και νίκη.

ü 1200 π.Χ.: αρχίζει η παρακμή.

ΛΟΓΟΙ ΠΑΡΑΚΜΗΣ

α) εσωτερικές έριδες ανάμεσα στα μέλη των βασιλικών οικογενειών και οι πόλεμοι ανάμεσα στα μυκηναϊκά κράτη.

β) οι βίαιες μετακινήσεις των «λαών της θάλασσας», που έπληξαν το θαλάσσιο εμπόριο των μυκηναίων.

γ) η κάθοδος των Δωριέων, που ήταν το τελειωτικό χτύπημα.   

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ

1. Ποιος πολιτισμός ονομάζεται μυκηναϊκός και γιατί;

2. Πότε και κάτω από ποιες συγκυρίες «γεννήθηκε» ο μυκηναϊκός πολιτισμός;

3. Χαρακτηριστικά της περιόδου της εποχής των Μυκηναίων (14^ος  -  13^ος αι. π.Χ.).

4. Ποια ήταν τα αίτια της παρακμής του μυκηναϊκού πολιτισμού.         

 

Σελίδες   60 – 64

ü οι Μυκηναίοι ανήκουν στα ινδοευρωπαϊκά φύλα και ήταν πολύ ψηλοί (άνδρες ~ 1,70 μ. και γυναίκες ~ 1,50 μ.)

                                                                 

Κοινωνική διαστρωμάτωση

                                                           

                                                            Ηγεμόνας

(γύρω του: αξιωματούχοι,

υπάλληλοι και υπηρέτες, τεχνίτες, βοσκοί,

γεωργοί και καλλιτέχνες)

¯

αξιωματούχοι (τοπάρχες) & μεγαλοκτηματίες

¯

λαός

(είτε δούλευε στην υπηρεσία των προηγούμενων

τάξεων ή εξασκούσε κάποιο ελεύθερο επάγγελμα)

ü οι Μυκηναίοι ήταν λαός πολεμικός (με τις αρχαιολογικές ανασκαφές ήρθαν στο φως οχυρωματικά έργα, αμυντικά & επιθετικά όπλα: θώρακες, κράνη, ασπίδες, ξίφη, δόρατα, ξίφη, βέλη). Μετά το 1600 π.Χ. εμφανίζεται το άρμα που μεταφέρει δύο άτομα και σέρνεται από δύο άλογα.

ü Μυκηναϊκό εμπόριο: ελεγχόταν κυρίως από τα ανάκτορα αλλά και απλοί ιδιώτες είχαν το δικαίωμα να ασχολούνται μ’  αυτό. Τόσο τα προϊόντα εξαγωγής (λάδι, κρασί, καρποί, αρωματικά έλαια, όπλα, υφαντά, αγγεία) όσο και τα προϊόντα εισαγωγής (χαλκός άργυρος, κασσίτερος: από την Αδριατική, Ιταλία, Σαρδηνία, ελεφαντοκόκαλο από τη Συρία, ήλεκτρο από τα νησιά Λιπάρες και τη Μήλο κ.λ.π.) γινόταν μέσω θαλάσσης και σε ελάχιστες περιπτώσεις μέσω ξηράς (π.χ. προς τα βόρεια).

ü Μυκηναϊκή θρησκεία: Πίστευαν στους θεούς που συναντάμε και στον Όμηρο (Αθηνά, Αφροδίτη, Ήφαιστος κ.λ.π.) αλλά επηρεάστηκαν στο τελετουργικό κυρίως μέρος από τους Μινωίτες, μόνο που οι μυκηναϊκές τελετές ήταν πιο λιτές. Λάτρευαν τους θεούς τους και τους πρόσφεραν δώρα σε υπαίθριους χώρους και σε ειδικά δωμάτια μέσα στα σπίτια τους. Στα ανάκτορα οι τελετές γίνονταν στην αίθουσα του θρόνου.

ü  Μυκηναϊκή τέχνη: α) ανάκτορο: κεντρική θέση καταλάμβανε το μέγαρο, μια μεγάλη αίθουσα, όπου βρισκόταν ο θρόνος του βασιλιά και η στρογγυλή εστία στη μέση. Γύρω γύρω υπήρχαν πολλά δωμάτια για τα μέλη της βασιλικής οικογένειας καθώς και λουτρά, αίθουσες συμποσίων, αποθήκες και εργαστήρια. Σκάλες οδηγούσαν στο 2^ο όροφο. Το καλύτερα σωζόμενο ανάκτορο είναι της Πύλου, β) οχυρώσεις: ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζουν για τον όγκο τους× ονομάζονται και «κυκλώπεια τείχη», γιατί σύμφωνα με την αρχαία παράδοση οι Κύκλωπες βοήθησαν στην κατασκευή τους. Η βασιλική οικογένεια, οι αξιωματούχοι και το υπηρετικό προσωπικό έμεναν μέσα στο χώρο που τον περιέκλειαν τα τείχη, ενώ ο λαός κατέφευγε εκεί σε περιπτώσεις που τον απειλούσαν εξωτερικοί εχθροί. Οι καλύτερα σωζόμενες οχυρώσεις είναι στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα και στη Γλα της Βοιωτίας κ.α., γ) τάφοι: Οι Μυκηναίοι έθαβαν τους νεκρούς τους. Τους βασιλιάδες τους συγκεκριμένα τους τοποθετούσαν σε θολωτούς τάφους, που αποτελούνταν από ένα διάδρομο με χτισμένες τις δυο του πλευρές που οδηγούσε σ’ έναν χώρο με θολωτή στέγη. Μετά την ταφή ο τάφος σκεπαζόταν με χώμα. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν συληθεί και έχουν χαθεί τα πλούσια αντικείμενα που υπήρχαν μέσα, δ) τοιχογραφίες: παραστάσεις με πομπές γυναικών με πλούσια ρούχα και κοσμήματα, σκηνές από το κυνήγι, μάχες, θεούς κ.λ.π. Τις συναντούμε στα ανάκτορα αλλά και σε σπίτια και ιερά, ε) μεταλλοτεχνία: ξίφη, μαχαίρια, αγγεία και σκεύη, χάλκινες πανοπλίες και χρυσά προσωπεία με τα οποία κάλυπταν τα πρόσωπα των νεκρών βασιλιάδων, στ) μικροτεχνία: i) κατασκευές από ελεφαντοκόκαλο (αγαλματίδια), ii) κοσμήματα (περιδέραια, δαχτυλίδια κ.ά.), η) αγγεία – ανάγλυφα (από πηλό και πέτρα): Βλ. σελ 69 – βιβλίο.  

ü ο ελληνικός χαρακτήρας του μυκηναϊκού πολιτισμού: μετά την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β΄ διαπιστώθηκε ότι i) οι μυκηναίοι μιλούσαν ελληνικά και ii) οι θεοί τους ήταν οι ίδιοι με τους θεούς της ιστορικής εποχής.

 

Σελίδες   72 – 78

11^ος αι. π.Χ. – 8^ος αι. π.Χ.: η περίοδος αυτή πήρε το όνομά της (γεωμετρικά χρόνια) από τη διακόσμηση των αγγείων με γεωμετρικά σχήματα.

Οι τελευταίες μεγάλες μετακινήσεις στον ελληνικό χώρο

Τέλη 12^ου – αρχές 11^ος αι. π.Χ, («Κάθοδος των Δωριέων»): Ελληνικά φύλα από τα βορειοδυτικά της Πίνδου μετακινούνται και εγκαθίστανται στη Ν.Α. Πελοπόννησο χωρίς να συναντήσουν αντίσταση, αφού στο μεταξύ οι μυκηναϊκές πόλεις είχαν παρακμάσει.

Μια παράδοση αναφέρει ότι η «Κάθοδος των Δωριέων» είναι η επιστροφή των απογόνων του Ηρακλή, που τους είχαν διώξει παλιότερα από την Πελοπόννησο, και γι’ αυτό την ονομάζουν και «επιστροφή των Ηρακλείδων».

Οι συνέπειες της δωρικής μετανάστευσης

Με τον ερχομό τους οι Δωριείς προκάλεσαν:

α) τη μετακίνηση κι άλλων Ελλήνων από τους τόπους όπου διέμεναν μέχρι τότε,

β) την παρακμή του εμπορίου. Δόθηκε έτσι η ευκαιρία σ’  έναν άλλο λαό να ασχοληθεί και να προοδεύσει σ’ αυτό, στους Φοίνικες,

γ) την επικράτηση της κλειστής γεωργοκτηνοτροφικής οικονομίας,

δ) έπαψε να χρησιμοποιείται η Γραμμική Β΄ και

ε) στην πολιτισμική ανάπτυξη παρουσιάστηκε πτώση.

Ο πρώτος ελληνικός αποικισμός

Αίτια του Α΄ ελληνικού αποικισμού:

α)  οι Δωριείς πίεσαν τους πληθυσμούς που συναντούσαν στο δρόμο τους, β) δημιουργήθηκε στενότητα χώρου και γ) η γεωργοκτηνοτροφική οικονομία δεν άφηνε περιθώρια πλουτισμού. Όλα αυτά ανάγκασαν τους Έλληνες να μετακινηθούν στα παράλια της Μ. Ασίας κατά το 10^ο αι. π.Χ.

ΑΙΟΛΕΙΣ: Από τη Θεσσαλία & τη Βοιωτία ® Λέσβος, Τένεδος, βόρειο τμήμα Μικράς Ασίας.

ΙΩΝΕΣ: Από Αττική, Εύβοια, Β.Α. Πελοπόννησο ® Χίος, Σάμος, κεντρικό τμήμα Μικράς Ασίας. Έδρα τους: ο ναός του Ποσειδώνα στο ακρωτήριο Μυκάλη, όπου γιόρταζαν τα Πανιώνια. Οι ιωνικές πόλεις αναπτύχθηκαν περισσότερο και γι’  αυτό στην πορεία όλη η περιοχή των παραλίων της Μ. Ασίας ονομάστηκε  Ιωνία.

ΔΩΡΙΕΙΣ: Από την Πελοπόννησο ® Μήλος, Θήρα, Κρήτη, Ρόδος, Κως, νότιο τμήμα Μικράς Ασίας. Έδρα τους: ο ναός του Απόλλωνα στο ακρωτήριο Τριόπιο.

            Αρχικά οι νέοι κάτοικοι ασχολήθηκαν με τη γεωργία, γρήγορα όμως άρχισε και η σταδιακή ανάπτυξη του εμπορίου. Η επαφή τους επίσης με τους αναπτυγμένους λαούς της Ανατολής τους βοήθησε και στην εξέλιξη του πολιτισμού τους.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ

1. Από ποιες περιοχές μετακινήθηκαν οι Δωριείς, που εγκαταστάθηκαν και τι διευκόλυνε τη μετακίνησή τους;

2. Ποιες ήταν οι συνέπειες της δωρικής μετανάστευσης;

3. Ποια ήταν τα αίτια του Α΄ Ελληνικού αποικισμού;

 

                                                            

Σελίδες   78 – 84

Η οργάνωση των ελληνικών κρατών

Οικονομία

Μετά την καταστροφή του μυκηναϊκού πολιτισμού και την Κάθοδο των Δωριέων, το εμπόριο εσωτερικό και εξωτερικό παρακμάζει και επικρατεί η λεγόμενη «κλειστή γεωργοκτηνοτροφική οικονομία»× κάθε οικογένεια προσπαθεί δηλαδή να παράγει και να κατασκευάζει όσα  αγαθά χρειάζονται τα μέλη της, να εξασφαλίσει, όπως λέγεται διαφορετικά την αυτάρκεια της. Κάποια αγαθά όμως που η κατασκευή τους απαιτεί ειδικές γνώσεις κατασκευάζονται από ειδικούς τεχνίτες που ονομάζονται δημιουργοί.

Η μορφή των κρατών

Κάθε κράτος αποτελείται από άτομα που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη φυλή και γι’  αυτό τα κράτη αυτής της περιόδου, μέχρι δηλ. και τον 8^ο  αι. π.Χ. ονομάζονται φυλετικά κράτη.

Η κοινωνία

- οι ευγενείς (άριστοι): κλειστή κοινωνική τάξη (μέλη της δηλαδή δεν μπορούν να γίνουν άτομα που προέρχονται από το λαό) που κατέχει μεγάλες εκτάσεις γης, κοπάδια και δούλους, παίρνει μέρος στη διακυβέρνηση του κράτους και είναι οι εκπαιδευμένοι πολεμιστές της φυλής.

-  ο λαός (ο δήμος, οι πολλοί κ.λ.π.): μικροκαλλιεργητές, τεχνίτες και οι θήτες που δεν έχουν δική τους γη, γι’  αυτό και αναγκάζονται να δουλεύουν στα χωράφια άλλων ή ως βοσκοί.

- οι δούλοι: αιχμάλωτοι πολέμου ή αγορασμένοι από δουλέμπορους καλλιεργούν τη γη, βόσκουν τα κοπάδια ή δουλεύουν στα σπίτια των αφεντικών τους. Σε καλύτερη μοίρα βρίσκονται όσοι γνωρίζουν κάποια τέχνη (π.χ. οι υφάντρες).

Η εξουσία

- ο βασιλιάς: ο ανώτατος θρησκευτικός, στρατιωτικός και δικαστικός άρχοντας με κληρονομικό αξίωμα. Τον θεωρούσαν απόγονο κάποιου θεού.

- η βουλή των γερόντων: το συμβούλιο των ευγενών που συμμετέχει στη διακυβέρνηση του κράτους  και σταδιακά αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη εξουσία περιορίζοντας τη δύναμη του βασιλιά.

- η αγορά: γενική συνέλευση του λαού, όπου δικαίωμα λόγου έχουν μόνο οι ευγενείς κι αυτοί όμως μπορούν μόνο να εκφράσουν την άποψή τους, χωρίς να έχουν το δικαίωμα να λάβουν μέρος στην τελική απόφαση, η οποία ανήκει εξολοκλήρου στο βασιλιά.

- η συνέλευση του στρατού: συγκαλείται σε καιρό πολέμου. Κι εδώ όμως τις αποφάσεις παίρνει τελικά ο βασιλιάς, ενώ οι ευγενείς έχουν μόνο το δικαίωμα να δίνουν συμβουλές.

Η θρησκεία

         Αποκτά την οριστική της μορφή με τη βοήθεια βέβαια και των επικών ποιητών, Ομήρου και Ησιόδου, που όρισαν μια ομάδα ανώτερων θεών (θεοί του Ολύμπου) και τους έδωσαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Παράλληλα μ’  αυτούς λατρεύονταν και ένα πλήθος δευτερευόντων θεών, καθώς και παλιότερες τοπικές θεότητες και τοπικοί ήρωες. Οι άνθρωποι φαντάζονταν τους θεούς τους με ανθρώπινη μορφή, με ανθρώπινες αδυναμίες και μ’  έναν τρόπο ζωής που μοιάζει με αυτόν των θνητών (ανθρωπομορφισμός). Οι μόνες διαφορές είναι ότι είναι πιο ωραίοι, πιο δυνατοί από τους κοινούς ανθρώπους και ότι τρώνε και πίνουν αμβροσία και νέκταρ αντίστοιχα.   

         Η θρησκεία ωστόσο δεν άσκησε επίδραση στην πνευματική εξέλιξη της αρχαιότητας, τόσο γιατί δεν υπήρχε ένα καθορισμένο δόγμα και κανόνες που όλοι έπρεπε να τους ακολουθούν, όσο και γιατί οι ιερείς αποτελούσαν μια αδύναμοι κοινωνική ομάδα χωρίς σπουδαία επιρροή πάνω στο λαό.

 

Αθηνά

Σελίδες   84 – 88

Ο πολιτισμός

Τα γράμματα

Όπως είδαμε η Γραμμική Β΄ έπαψε να χρησιμοποιείται ύστερα από την Κάθοδο των Δωριέων. Κατά τον 9^ο αι. π.Χ. οι Έλληνες πήραν από τους Φοίνικες το δικό τους αλφάβητο και, προσθέτοντας σ’  αυτό τα φωνήεντα, δημιούργησαν ένα καινούριο και πιο εύχρηστο γλωσσικό κώδικα.

Τα έπη

Πραγματικός σταθμός στην πρόοδο των γραμμάτων ήταν η δημιουργία των επών στην περιοχή της Ιωνίας, μικρών δηλαδή αρχικά ποιημάτων που αφηγούνταν κατορθώματα των ηρώων των μυκηναϊκών χρόνων. Τις σχετικές ιστορίες και παραδόσεις γι’  αυτούς τους ήρωες τις είχαν μεταφέρει οι άποικοι από την Ελλάδα και στις νέες τους πατρίδες τις συνέθεσαν σε ποιήματα, που είτε τα τραγουδούσαν σ’  ένα πρώτο στάδιο οι  αοιδοί, είτε αργότερα, μετά τον Όμηρο και τη σύνθεση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, τα απάγγελλαν οι ραψωδοί, σε αυλές βασιλιάδων και σε ειδικές περιστάσεις.

            Όταν τα ποιήματα αυτά τα ένωσαν σε μεγαλύτερα, τότε δημιουργήθηκαν τα έπη, ίσως από τον Όμηρο. Όπως προείπαμε τα πιο σημαντικά, που σώζονται ακόμη και σήμερα είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Με τα έπη οι αρχαίοι θεοί απέκτησαν ο καθένας τα δικά του χαρακτηριστικά και το δικό του χώρο δράσης, τα παιδιά είχαν ένα κείμενο απ’  όπου θα μπορούσαν να μαθαίνουν ανάγνωση και γραφή και οι Έλληνες ένα έργο, όπου θα έβρισκαν συγκεντρωμένα όλα τα στοιχεία του ως τότε πολιτισμού τους.

            Επειδή όμως οι ιστορίες που μας αφηγείται ο ποιητής τους προέρχονται από τα μυκηναϊκά χρόνια, συμπληρωμένες όμως με στοιχεία της εποχής του Ομήρου, των γεωμετρικών δηλαδή χρόνων, πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, όταν προσπαθούμε να βρούμε ποιο στοιχείο ανήκει στη μια και ποιο στην άλλη εποχή. Δύσκολα δηλαδή μπορούμε να λάβουμε τα έπη ως ιστορική πηγή.

Η τέχνη

α) Η αρχιτεκτονική

Το 10^ο και τον 9^ο αιώνα τα κτίσματα είναι απλά καμπυλόγραμμα(με μία ή περισσότερες πλευρές καμπύλες) ή ευθύγραμμα, κατασκευασμένα από ωμά πλιθιά και ξύλινα δοκάρια. Από τον 8^ο αιώνα, όταν οι συνθήκες ζωής καλυτερεύουν, κτίζονται ναοί μεγάλων διαστάσεων.

β) Η πλαστική

Μεγάλα αγάλματα δε σώζονται, γιατί ίσως τα κατασκεύαζαν από ξύλο, που είναι ευαίσθητο υλικό, και γι’ αυτό καταστράφηκαν. Σώζονται όμως μικρά πήλινα ή μπρούτζινα αγαλματίδια, που παριστάνουν μορφές ζώων, θεών ή θνητών. Από τον 8^ο αιώνα π.Χ. εμφανίζονται νέα υλικά όπως το ελεφαντοκόκαλο, ο χαλκός χρησιμοποιείται πιο συχνά και τα αγαλματίδια (εδώλια) που κατασκευάζονται είναι ανώτερης ποιότητας.

γ) Η κεραμική

            Αρχικά τα αγγεία είναι στολισμένα με γεωμετρικά σχήματα (ομόκεντροι κύκλοι, ομόκεντρα ημικύκλια, ρόμβοι, μαίανδροι), στην πορεία όμως, από τον 8^ο αι. π.Χ. η διακόσμηση των αγγείων περιλαμβάνει και ανθρώπινες μορφές(σκηνές μάχης, κυνηγιού κ.λ.π.).

            Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα «επιτάφια αγγεία» που τα τοποθετούσαν πάνω στον τάφο του νεκρού. Έφτανα το 1,5 μ. στο ύψος και ήταν διακοσμημένα με σκηνές από την διάρκεια της προσφοράς νεκρικών τιμών. Τόσο τα ζώα όσο και οι μορφές αποδίδονται με γεωμετρικά σχήματα, ενώ τα ίδια τα αγγεία διακρίνονται για την καθαρή τους άρθρωση (διακρίνονται με σαφήνεια τα μέρη τους, π.χ. λαβές, λαιμός).                 

 

Σελίδες 91 – 98

Γενικά

Πρόκειται για την περίοδο της ελληνικής ιστορίας που εκτείνεται χρονικά από τον 8^ο αι. π.Χ. ως και τον 5^ο αι. π.Χ., στη διάρκεια της οποίας εκδηλώνονται οι εξής εξελίξεις: α) ο β΄ μεγάλος αποικισμός, β) κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, γ) η οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων και δ) η ιδιαίτερη ανάπτυξη της Αθήνας και της Σπάρτης που θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στα χρόνια που θα ακολουθήσουν.

Ο  Β΄ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ

  

Αίτια

α) η έλλειψη καλλιεργήσιμης γης λόγω της αύξησης του πληθυσμού.

β) η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, που οδήγησε στην αναζήτηση νέων αγορών και πρώτων υλών.

γ) οι πολιτικοί ανταγωνισμοί× οι νικημένοι και δυσαρεστημένοι αναζητούν νέους τόπους να εγκατασταθούν, αφού στην πόλη τους αισθάνονται ανεπιθύμητοι.

Η οργάνωση του αποικισμού. Σχέσεις αποικίας – μητρόπολης

Η αποστολή αποίκων σε μια νέα περιοχή εγκατάστασης δε γινόταν μεμονωμένα από κάποιες ομάδες ανθρώπων αλλά από την ίδια την πόλη καταγωγής των αποίκων, τη μητρόπολη, που μ’  αυτό τον τρόπο αποκτούσε εμπορικές βάσεις, έβρισκε νέες αγορές για τα προϊόντα της και ανακουφιζόταν από τον υπερπληθυσμό. Γι΄ αυτούς τους λόγους επιλέγονταν περιοχές με εύφορη γη και κοντά στη θάλασσα. Ο αρχηγός της αποστολής ονομαζόταν οικιστής και μαζί με τους υπόλοιπους άποικους, αφού, σε μια ειδική τελετή, έπαιρναν το ιερό πυρ από το βωμό της μητρόπολής τους, αναχωρούσαν για τη νέα πατρίδα.

            Εκεί δε θα ξεχνούσαν τον τόπο καταγωγής τους αλλά θα διατηρούσαν την ίδια πολιτική και κοινωνική οργάνωση μ’  αυτόν, θα συμμετείχαν, με αποστολή αντιπροσώπων, στις θρησκευτικές γιορτές της μητρόπολης, θα τη βοηθούσαν, αν την απειλούσαν εχθροί αλλά θα έμεναν πολιτικά ανεξάρτητη.

Περιοχές του Β΄ ελληνικού αποικισμού

- Βόρεια: Χαλκιδική (αποικίστηκε από Χαλκιδείς× κυριότερα προϊόντα: ξυλεία και μεταλλεύματα), Θράκη (προϊόν: χρυσό από το Παγγαίο), «Στενά», Εύξεινος Πόντος (αποικίστηκε από τους Μιλήσιους – έπαιρναν δημητριακά, ξυλεία, δέρματα, δούλους και έδιναν λάδι, κρασί, βιοτεχνικά προϊόντα).

- Δυτικά: Κέρκυρα, Ιλλυρικές ακτές, Κάτω Ιταλία και Σικελία (οι δύο τελευταίες περιοχές ονομάστηκαν και «Μεγάλη Ελλάδα» λόγω της έντονης παρουσίας του ελληνικού στοιχείου), παράλια Γαλλίας και Ισπανίας.

- Νότια: Αίγυπτος (περιοχή γύρα από το Δέλτα του Νείλου), Κυρηναϊκή (σημερινή Λιβύη).

            Οι Έλληνες δεν μπόρεσαν να αποικίσουν την ανατολική Μεσόγειο, γιατί εκεί επικρατούσαν οι Ασσύριοι, ούτε και το δυτικό τμήμα των παραλίων της Β. Αφρικής, όπου υπήρχε η ισχυρή Καρχηδόνα, αποικία των Φοινίκων.

Αποτελέσματα του Β΄ ελληνικού αποικισμού

α) η απαλλαγή των μητροπόλεων από εσωτερικά πολιτικά προβλήματα (φεύγουν οι φτωχότεροι και οι δυσαρεστημένοι πολιτικά),

β) η οικονομική ανάπτυξη: εμπόριο και βιοτεχνία ανθούν με τη χρησιμοποίηση δούλων και οδηγούν στην κατασκευή τελειότερων πλοίων, στην κοπή νομίσματος και στην καθιέρωση κοινών μέτρων και σταθμών,

γ) η πολιτιστική ανάπτυξη: οι Έλληνες μεταδίδουν τις πολιτιστικές τους κατακτήσεις σε άλλους λαούς (λ.χ. αλφάβητο), ενώ ταυτόχρονα δέχονται νέες πολιτιστικές επιδράσεις.

 

Σελίδες 99 – 103

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Η «πόλη - κράτος»

Τον 8^ο αι. π.Χ. η μορφή των κρατών αλλάζει× τα φυλετικά κράτη εξαφανίζονται και τη θέση τους παίρνει η «πόλη - κράτος», που θα διατηρηθεί μέχρι και το τέλος της αρχαιότητας.

            Αυτή αποτελείται από μία έκταση γης που περιλαμβάνει την πόλη, δηλαδή το πολιτικό και διοικητικό κέντρο, και μια αγροτική περιοχή με τους δικούς της οικισμούς (χωριά). Στο κέντρο της πόλης βρίσκεται η ακρόπολη, το πιο ψηλό σημείο, γύρω από την οποία βρίσκονταν η αγορά, οι ναοί και η συνέλευση των πολιτών. Γύρω από την πόλη υπήρχε τείχος, μέσα στο οποίο κατέφευγαν οι πολίτες, όταν απειλούνταν από εξωτερικούς εχθρούς.

            Βασική επιδίωξη κάθε πόλης ήταν να είναι ελεύθερη (ανεξάρτητη από άλλα κράτη), αυτόνομη (να την κυβερνούν οι πολίτες της) και αυτάρκης (να μπορεί να ικανοποιεί τους πολίτες σε υλικά αγαθά).

Η εξέλιξη των πολιτευμάτων στην αρχαία Ελλάδα

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
ΒΑΣΙΛΕΙΑ	- Ανώτατος άρχοντας ο βασιλιάς× το αξίωμά του είναι κληρονομικό. - Στη διακυβέρνηση συμμετέχει κι ένα συμβούλιο ευγενών, του οποίου η επιρροή αυξάνει συνεχώς.
ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ	- Το βασιλικό αξίωμα δεν καταργείται, αλλά ο βασιλιάς εξισώνεται με τους υπόλοιπους άρχοντες (ευγενείς). - Η κρατική εξουσία στα χέρια των ευγενών, μιας κλειστής κοινωνικής τάξης που αντλεί τη δύναμή της από την ιδιοκτησία γης.
ΟΛΙΓΑΡΧΙΑ	- Στη διακυβέρνηση του κράτους παίρνει μέρος η νέα αστική τάξη, που προήλθε από την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Η εξουσία δεν αποτελεί πια προνόμιο μιας κλειστής κοινωνικής τάξης. - Τιμοκρατικό σύστημα: οι πολίτες χωρίζονται σε κατηγορίες (= κοινωνικές τάξεις) ανάλογα με τα εισοδήματά τους.
ΤΥΡΑΝΝΙΔΑ	- Φιλόδοξοι και δυναμικοί πολίτες, συνήθως από την τάξη των ευγενών, εκμεταλλεύτηκαν τις κοινωνικές αναταραχές, πήραν το λαό με το μέρος τους, αφού τους υποσχέθηκαν ότι θα έχουν μερίδιο στην εξουσία, και κατάλαβαν την εξουσία. - Οι τύραννοι κυβέρνησαν ως απόλυτοι μονάρχες και γρήγορα έγιναν μισητοί στους πολίτες, γιατί η εξουσία τους στηριζόταν στη βία.
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ	- Οι πολίτες έχουν ίσα δικαιώματα και συμμετέχουν σχεδόν όλοι στα διάφορα αξιώματα. - Ανώτατη εξουσία είναι η γενική συνέλευση όλων των ελεύθερων πολιτών (εκκλησία του δήμου).

Σελίδες 103 – 107

Ποιες περιοχές, μετά το Β' αποικισμό, θα αποτελέσουν το κέντρο του «Ελληνικού κόσμου»;

Παρά την επέκταση του ελληνισμού με το Β' αποικισμό, κέντρο του ελληνικού κόσμου θα παραμείνει για όλη την αρχαιότητα ο χώρος γύρω από το Αιγαίο: ηπειρωτική Ελλάδα, νησιά και Μ. Ασία (Ιωνία).

Ποιοι παράγοντες ευνόησαν τη γρήγορη ανάπτυξη των ιωνικών πόλεων; Να αναφέρετε τις πιο σημαντικές απ' αυτές.

Η Ιωνία υπήρξε η πρώτη περιοχή του ελληνικού κόσμου που αναπτύχθηκε οικονομικά και πολιτιστικά, χάρη στην καίρια γεωγραφική της θέση και στην εύφορη γη της. Ανάμεσα στις πολλές ιωνικές πόλεις ξεχώρισαν η Μίλητος, η Έφεσος, η Σμύρνη, η Χίος, η Σάμος και η Φώκαια.

Εκτός από τη Σπάρτη, ποιες πόλεις της Πελοποννήσου ξεχώρισαν στα αρχαϊκά χρόνια και τι γνωρίζετε γι' αυτές;

α) Άργος: ακμάζει τον 7ο αιώνα π.Χ. (με τύραννο το Φείδωνα, κυριαρχεί σε μεγάλο μέρος της Πελοποννήσου)× αργότερα εμπλέκεται σε συνεχείς πολέ­μους με τη Σπάρτη και πέφτει σε παρακμή.

β) Σικυώνα: φτάνει σε μεγάλη ακμή στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα π.Χ.

γ) Κόρινθος: πλούσια πόλη, με ανθηρό εμπόριο και ισχυρό ναυτικό. Φτά­νει στη μεγαλύτερη ακμή της γύρω στο 600 π.Χ., κυρίως χάρη στην καίρια γεωγραφική της θέση, που της επέτρεπε να ελέγχει το πέρασμα από τη Στερεά Ελλάδα στην Πελοπόννησο και να διαθέτει δύο λιμάνια: το Λέχαιο στον Κορινθιακό και τις Κεγχρεές στο Σαρωνικό (τα πλοία διέσχιζαν τον Ισθμό από έναν ειδικά κατασκευασμένο δρόμο, τη δίολκο).

Τι ήταν το Κοινό των Βοιωτών;

Ήταν μια μορφή ομοσπονδίας που είχαν συγκροτήσει οι Βοιωτοί, την οποία διοικούσαν αντιπρόσωποι («βοιωτάρχες») απ' όλες τις πόλεις-κράτη της γεωργικής αυτής περιοχής. Γρήγορα η Θήβα, η πιο ισχυρή πόλη της ομο­σπονδίας, απέκτησε ηγετική θέση.

Ποιες είναι οι δύο πόλεις που ξεχώρισαν στην Εύβοια και τι γνω­ρίζετε για τις μεταξύ τους σχέσεις;

Είναι η Χαλκίδα και η Ερέτρια. Ανέπτυξαν ιδιαίτερα έντονη αποικιστική δραστηριότητα στις αρχές του Β΄ αποικισμού× τον 7ο αιώνα π.Χ. όμως, μία σειρά πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ τους, γνωστή με την ονομασία «Ληλάντιος πόλεμος», οδήγησε τις δύο πόλεις στην αφάνεια.

Η Θεσσαλία στα αρχαϊκά χρόνια.

Ήταν χωρισμένη σε τέσσερα φυλετικά κράτη, τα οποία προς το τέλος του 7ου αιώνα π.Χ. συνδέθηκαν μ' ένα είδος μόνιμης συμμαχίας. Σε καιρό πολέ­μου εκλεγόταν ένας γενικός αρχηγός, ο ταγός. Η οικονομία της περιοχής στηριζόταν στη γεωργία και την κτηνοτροφία.

Το κράτος της Μακεδονίας στα αρχαϊκά χρόνια.

Σχηματίστηκε στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. στην περιοχή της Ορεστίδας (Δ. Μακεδονία) και απλώθηκε ανατολικά ως την Πιερία και το Στρυμόνα. Είχε ως πολίτευμα τη Βασιλεία και η οικονομία του ήταν γεωργική (οι αποικίες των νοτίων Ελλήνων στα μακεδονικά παράλια δεν επέτρεψαν στους Μακεδόνες να αναπτύξουν το εμπόριο). Προστάτευσε τον ελληνικό χώρο αναχαιτίζοντας επιδρομές άλλων λαών (π.χ. Ιλλυριών, Παιάνων).

Η Ήπειρος στα αρχαϊκά χρόνια.

Στην περιοχή εγκαταστάθηκαν διάφορα ελληνικά φύλα, με ισχυρότερους τους Μολοσσούς, που γρήγορα κυριάρχησαν. Οι παλαιότεροι κάτοικοι, την ελληνικότητα των οποίων μαρτυρούν το μαντείο της Δωδώνης και η λατρεία του Δία, αναγκάστηκαν να μετακινηθούν.

Στοιχεία που πιστοποιούν την ελληνικότητα των Ηπειρωτών.

α) Χρησιμοποιούσαν τη δωρική διάλεκτο.

β) Είχαν ελληνικά τοπωνύμια.

γ) Οι θεοί τους είχαν ελληνικά ονόματα.

δ) Όταν ο τύραννος της Σικυώνας Κλεισθένης κάλεσε όσους Έλληνες ενδιαφέρονταν προκειμένου να εκλέξει σύζυγο για την κόρη του, πήγε και ο Μολοσσός Άλκων.

ε) Ισχυρίζονταν πως οι βασιλιάδες τους ήταν απόγονοι του Αχιλλέα.

Σελίδες 107 – 111

1)  Κάτω από ποιες συνθήκες ιδρύθηκε το κράτος της Σπάρτης και ποια η εξέλιξη του ως τον 8ο αι. π.Χ.;

Το κράτος της Σπάρτης ιδρύθηκε όταν μία ομάδα Δωριέων εγκαταστάθηκε στη Λακωνική, σε μία μικρή περιοχή γύρω απ' την πόλη της Σπάρτης. Με μια σειρά κατακτητικών πολέμων, άπλωσαν σταδιακά την κυριαρχία τους σ' ολό­κληρη σχεδόν τη Ν. Πελοπόννησο (κοιλάδα του Ευρώτα, χερσόνησο της Μάνης, τμήματα της Μεσσηνίας) και ως τον 8ο αιώνα π.Χ. είχαν σχηματίσει ένα ιδιαίτερα ισχυρό κράτος.

2) Πώς επηρέασε η μορφολογία της περιοχής την οικονομική ανάπτυ­ξη του σπαρτιατικού κράτους;

Η κοιλάδα του Ευρώτα είναι πολύ εύφορη αλλά μικρή× την τριγυρίζουν ψηλά βουνά, ενώ τα λιγοστά της παράλια, χωρίς φυσικά λιμάνια, δεν προσφέ­ρονται για ναυσιπλοΐα. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα η οικονομία της Σπάρτης να στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στη γεωργία και στην κτηνοτρο­φία. Η βιοτεχνία και το εμπόριο υπήρχαν σε πολύ περιορισμένο βαθμό, όσο χρειαζόταν για να εξασφαλιστεί επάρκεια αγαθών.

3)  Κοινωνικές τάξεις του σπαρτιατικού κράτους.

α) Σπαρτιάτες (όμοιοι): οι Δωριείς που είχαν εγκατασταθεί στις πέντε κωμοπόλεις (ωβές) που συναποτελούσαν την πόλη της Σπάρτης. Είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Δεν εργάζονταν: εκμεταλλεύονταν κομμάτια γης (κλή­ρους) που ανήκαν στο κράτος και αφιέρωναν όλο τους το χρόνο στη στρατι­ωτική άσκηση και τα πολιτικά ζητήματα.

β) περίοικοι: η προέλευση τους δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη. Ίσως ήταν Δωριείς εγκαταστημένοι σε κωμοπόλεις και χωριά της Λακωνικής ή ακόμη και παλαιότεροι πληθυσμοί που είχαν υποταχθεί στους Δωριείς, χωρίς να προβάλουν αντίσταση. Ήταν ελεύθεροι και στις κοινότητες τους υπήρχε κάποια μορφή αυτοδιοίκησης. Ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ ορισμένοι ήταν βιοτέχνες και έμποροι. Παρ' όλο που ήταν υποχρεωμένοι να στρατεύονται όπως οι Σπαρτιάτες, δεν είχαν πολιτικά δικαι­ώματα.

γ) είλωτες: παλαιότεροι πληθυσμοί που είχαν υποδουλώσει οι Δωριείς. Δεν ανήκαν σε κάποιον πολίτη αλλά στο σπαρτιατικό κράτος (κρατικοί δού­λοι). Ήταν εγκαταστημένοι με τις οικογένειες τους στους κλήρους που καλλι­εργούσαν και είχαν την υποχρέωση να παραδίδουν στο Σπαρτιάτη κύριο του κλήρου ένα μέρος της σοδειάς. Δεν είχαν κανένα πολιτικό δικαίωμα αλλά ακολουθούσαν υποχρεωτικά τους Σπαρτιάτες στον πόλεμο ως ελαφρά οπλι­σμένοι (ψιλοί) ή για να μεταφέρουν όπλα.

δ) άλλες μικρότερες ομάδες κατοίκων, όπως π.χ. οι νεοδαμώδεις, δηλαδή είλωτες που τους είχε δοθεί η ελευθερία, γιατί είχαν διακριθεί στη μάχη.

4) Τι γνωρίζετε για το Λυκούργο και τη «μεγάλη ρήτρα»;

Σύμφωνα με την παράδοση, η πολιτειακή οργάνωση της Σπάρτης οφείλεται στο Λυκούργο, ο οποίος είχε πάρει τους βασικούς κανόνες της νομοθεσίας του από ένα χρησμό του μαντείου των Δελφών, τη «μεγάλη ρήτρα». Δεν έχει εξακριβωθεί αν ο Λυκούργος ήταν ιστορικό πρόσωπο.

5)  Τα κυρία διοικητικά όργανα του σπαρτιατικού κράτους.

α) οι 2 βασιλιάδες: ανώτατοι θρησκευτικοί και στρατιωτικοί άρχοντες με ορισμένα προνόμια (π.χ. διπλή μερίδα στα λάφυρα, καλύτερη μερίδα στα συσσίτια, μεγαλύτερο κλήρο)× προέρχονταν πάντα από τις δύο Βασιλικές οι­κογένειες της πόλης (Αγιάδες και Ευρυπωντίδες).

β) η γερουσία: αποτελούνταν από 28 ισόβια μέλη άνω των 60 ετών και τους δύο βασιλιάδες· ετοίμαζε τα θέματα για τα οποία θα αποφάσιζε η Απέλλα, ενώ λειτουργούσε και ως ανώτατο δικαστήριο.

γ) η Απέλλα: η γενική συνέλευση των Σπαρτιατών που είχαν πλήρη πολι­τικά δικαιώματα. Εξέλεγε τους εφόρους και τα μέλη της γερουσίας, επικύρωνε νόμους, αποφάσιζε για κήρυξη πολέμου ή σύναψη ειρήνης και σε ορισμένες περιπτώσεις για τη βασιλική διαδοχή. Τυπικά ήταν το ανώτατο όργανο εξου­σίας, ουσιαστικά όμως ο ρόλος της ήταν πολύ περιορισμένος: οι πολίτες δεν είχαν δικαίωμα λόγου και περιορίζονταν στο να εγκρίνουν ή να απορρίπτουν «διά βοής» τις προτάσεις της γερουσίας.

δ) οι 5 έφοροι: εκλέγονταν από την Απέλλα και η θητεία τους κρατούσε ένα χρόνο. Στο αξίωμα αυτό μπορούσε να εκλεγεί κάθε Σπαρτιάτης πολίτης. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. απέκτησαν μεγάλη δύναμη× διαμόρφωναν την εξωτε­ρική πολιτική, επόπτευαν την εφαρμογή των νόμων και των αποφάσεων της Απέλλας, έλεγχαν τους βασιλιάδες, ενώ για τις δικές τους ενέργειες λογοδο­τούσαν μόνο στους επόμενους εφόρους.

6) Χαρακτήρας και ιδιομορφίες του σπαρτιατικού πολιτεύματος.

Το πολίτευμα της Σπάρτης παρέμεινε σε όλη την αρχαιότητα ολιγαρχικό× κυβερνούσαν οι λίγοι, οι απόψεις των πολιτών δεν ακούγονταν και οι απο­φάσεις των αρχόντων δε συζητιόνταν. Η βασική ιδιομορφία του, που δε συναντάται σε κανένα άλλο κράτος της αρχαιότητας, είναι ότι η δημιουργία νεότερων θεσμών δε συνοδεύτηκε από την κατάργηση των παλαιών, με απο­τέλεσμα καθαρά δημοκρατικοί θεσμοί (π.χ. οι 5 έφοροι) να συνυπάρχουν με το θεσμό της βασιλείας.

Σελίδες  111 – 114

Η ζωή στην αρχαία Σπάρτη

1)  Ποια ήταν η βασική επιδίωξη της σπαρτιατικής αγωγής και ποιες ανάγκες την επέβαλλαν;

Πρώτος και κύριος στόχος του σπαρτιατικού κράτους ήταν να κάνει τους πολίτες του αξιόμαχους και ικανούς στρατιώτες. Τον υπαγόρευσαν οι συνεχείς κατακτητικοί πόλεμοι αλλά και η ανάγκη να επιβάλλονται οι λίγοι γνήσιοι Σπαρτιάτες στους πολλούς και πάντα έτοιμους να επαναστατήσουν είλωτες.

2)  Η αγωγή των αγοριών στην αρχαία Σπάρτη.

Τα ανέτρεφαν οι γονείς, ώσπου να γίνουν 7 ετών. και στη συνέχεια τα αναλάμβανε η πολιτεία. Ζούσαν σε ομάδες (αγέλες) και διδάσκονταν ανάγνω­ση, γραφή, μουσική και χορό. Μάθαιναν να εκφράζονται με λίγα λόγια (λακωνισμός) και να υπομένουν τη σκληρή ζωή και την αυστηρή πειθαρχία. Παράλληλα, διαποτίζονταν με ορισμένες ιδέες και αρχές, όπως τυφλή υπακοή στους νόμους, αγάπη για την πατρίδα, περιφρόνηση για το θάνατο, θαυμασμό για την αντρεία, σεβασμό στους μεγαλύτερους κτλ. Στα 18 τους χρόνια άρχιζαν να παίρνουν μέρος σε εκστρατείες.

3)  Η καθημερινή ζωή των αντρών στην αρχαία Σπάρτη.

Από 20 ως 60 ετών, οι Σπαρτιάτες ήταν κανονικοί στρατιώτες. Αλλά ως τα 30 τους χρόνια ζούσαν ακόμα σε ομάδες, έτρωγαν στα κοινά συσσίτια και συνέχιζαν τη στρατιωτική τους εκπαίδευση. Από την ηλικία αυτή αποκτούσαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, έπαιρναν κρατικό κλήρο, έδιναν ένα μέρος της παραγωγής στα κοινά συσσίτια, στα οποία συνέχιζαν να τρώνε, και μπορού­σαν να παντρευτούν και να δημιουργήσουν οικογένεια. Καθώς δεν επιτρεπό­ταν να εργάζονται, μοναδική τους απασχόληση ήταν τα στρατιωτικά και πολιτικά ζητήματα. Η συσσώρευση πλούτου, εκτός του ότι ήταν αδύνατη, δεν ωφελούσε σε τίποτα. Γενικά, η αγάπη για την πολυτέλεια, τη σπατάλη και το χρήμα θεωρούνταν ατιμωτική.

4)  Η κοινωνική θέση της γυναίκας στην αρχαία Σπάρτη.

Η αγωγή των κοριτσιών ήταν ανάλογη με αυτή των αγοριών: πριν απ’ το γάμο, ασκούνταν στα γυμναστήρια και η εκπαίδευση τους είχε ως στόχο να τις κάνει καλές συζύγους και μητέρες, που θα γεννούσαν γερά παιδιά. Γενικά, στην αρχαία Σπάρτη υπήρχε μεγά­λος σεβασμός στις γυναίκες και ιδιαίτερα στις μητέρες.

5) Τι γνωρίζετε για την ξενηλασία;

Επειδή η καθημερινή ζωή των Σπαρτιατών ήταν πολύ πιο σκληρή και μονότονη απ' ό,τι των υπόλοιπων Ελλήνων, υπήρχε πάντα η πιθανότητα να προτιμήσουν έναν άλλο τρόπο ζωής, πιο ευχάριστο και πιο ανθρώπινο. Γι’ αυτό, η πολιτεία απαγόρευε στους Σπαρτιάτες να ταξιδεύουν και φρόντιζε να απομακρύνει τους ξένους από τη Σπάρτη.

6)  Ποιο ήταν το αποτέλεσμα της σπαρτιατική αγωγής;

Αποτέλεσμα της ειδικής αυτής αγωγής ήταν η δημιουργία ενός πολύ ισχυ­ρού στρατού, που στηριζόταν στο πεζικό των οπλιτών, τη φάλαγγα. Παρά το μικρό του αριθμό, ο σπαρτιατικός στρατός ήταν ο ισχυρότερος της αρχαιότητας και τον θεωρούσαν ανίκητο. Αντίθετα, οι επιδόσεις των Σπαρτιατών στις τέχνες και τα γράμματα ήταν πολύ περιορισμένες.

Η εξωτερική πολιτική της Σπάρτης

7) Οι κατακτητικοί πόλεμοι της Σπάρτης και οι ανάγκες που τους επέβαλαν.

Η κοιλάδα του Ευρώτα αποδείχτηκε γρήγορα πολύ μικρή για ένα καθαρά γεωργικό κράτος όπως η Σπάρτη. Έτσι, για την εξασφάλιση περισσότερης καλλιεργήσιμης γης, οι Σπαρτιάτες αναγκάστηκαν να αρχίσουν μία σειρά κατακτητικών πολέμων. Αφού κατέκτησαν ολόκληρη τη Λακωνική, στη συνέ­χεια στράφηκαν κατά των Μεσσηνίων, τους υπέταξαν και μοίρασαν τη γη τους σε κλήρους (μαρτυρούνται δύο Μεσσηνιακοί πόλεμοι, ο πρώτος τον 8ο και ο δεύτερος τον 7ο αιώνα π.Χ.). Τον 6ο αιώνα π.Χ., έπειτα από μακροχρόνιους αγώνες, κατόρθωσαν να περιορίσουν τη δύναμη του Άργους, ενώ επιχείρησαν να επεκταθούν και προς την Αρκαδία.

8)  Κάτω από ποιες συνθήκες αποφάσισαν οι Σπαρτιάτες την ίδρυση της Πελοποννησιακής συμμαχίας;

Κάποια στιγμή, όταν οι Σπαρτιάτες κατάλαβαν ότι δε θα μπορούσαν να κατακτούν συνεχώς νέες περιοχές, τις οποίες θα έπρεπε να κρατούν με στρα­τιωτικές δυνάμεις, προσανατολίστηκαν στη συγκρότηση μιας συμμαχίας. Στην πρόσκληση τους ανταποκρίθηκαν όλα τα πελοποννησιακά κράτη, εκτός από το Αργός και την Αχαΐα, ενώ ζήτησαν να γίνουν μέλη ακόμα και κράτη εκτός Πελοποννήσου, όπως τα Μέγαρα και η Αίγινα. Έτσι, στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., ιδρύθηκε π Πελοποννησιακή συμμαχία.

 

Σελίδες   114 – 118

ε. Το κράτος της Αθήνας

1) Ποια ήταν η μορφολογία του εδάφους της Αττικής;

Η Αττική ήταν περιοχή ορεινή και όχι ιδιαίτερα εύφορη: για να δώσει καλή παραγωγή, απαιτούσε εντατική και συστηματική καλλιέργεια. Τα παράλια της όμως, με πολλούς φυσικούς όρμους, ευνοούσαν την ανάπτυξη της ναυτιλίας. Έτσι, οι Αθηναίοι κατόρθωσαν να αντισταθμίσουν την ανεπάρκεια της γε­ωργικής παραγωγής με την ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου.

2) Ποια ήταν η καταγωγή των αρχαίων Αθηναίων;

Περηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες, δηλαδή ότι δεν είχαν έρθει στην Αττική από αλλού αλλά ανέκαθεν ζούσαν εκεί. Στην πραγματικότητα, η περιο­χή της Αττικής ήταν κατοικημένη από τα νεολιθικά χρόνια και εκεί εγκαταστά­θηκε ένα από τα πρώτα ινδοευρωπαϊκά φύλα που έφτασαν στον ελληνικό χώρο, οι Ίωνες.

3) Τι είναι και πώς δημιουργήθηκε ο «συνοικισμός»;

Αρχικά, οι Ίωνες της Αττικής διακρίνονταν σε 4 φυλές και κατοικούσαν σε αυτόνομες γεωργικές κοινότητες. Η συνένωση των κοινοτήτων άρχισε μετά τον Α' αποικισμό και ολοκληρώθηκε μέσα στον 8ο αιώνα π.Χ. Αυτή η στα­διακή συγκέντρωση και πολιτική ενοποίηση των κατοίκων της Αττικής, που έκανε την πόλη της Αθήνας κέντρο του αθηναϊκού κράτους, ονομάστηκε «συνοικισμός» και, σύμφωνα με την παράδοση, την επέβαλε ο Θησέας, μυθι­κός ήρωας και βασιλιάς.

4) Το αθηναϊκό κράτος ως τον 7ο αιώνα π.Χ.

Μέσα στον 8ο αιώνα π.Χ. καταργήθηκε πιθανότατα το πολίτευμα της κληρονομικής βασιλείας και καθιερώθηκε η αριστοκρατία. Μέχρι και τον 7ο αιώνα π.Χ., η οικονομία παρέμεινε γεωργική (το εμπόριο και η βιοτεχνία δεν παρουσίασαν ιδιαίτερη ανάπτυξη) και η βάση του πλούτου ήταν η ιδιοκτη­σία της γης. Οι κοινωνικές τάξεις της εποχής είναι:

-  οι ευπατρίδες, δηλαδή οι πλούσιοι γαιοκτήμονες, από τους οποίους προ­έρχονταν και οι άρχοντες του κράτους.

-  οι αγρότες και μικροκτηματίες.

-  οι έμποροι και οι βιοτέχνες.

-  οι φτωχοί ελεύθεροι κάτοικοι, όπως π.χ. οι θήτες (εργάζονταν με ημερομίσθιο στα κτήματα των γαιοκτημόνων) και οι εκτήμοροι, από τους οποίους πολλοί είχαν μεταπέσει στην κατηγορία του δούλου, επειδή δεν είχαν μπορέσει να εκπληρώσουν τις οικονομικές τους υποχρεώσεις (καλλιεργούσαν μό­νιμα ξένα κτήματα, με την υποχρέωση να δίνουν στον ιδιοκτήτη ένα μέρος της σοδειάς, το 1/6 ή, κατ’ άλλους, τα 5/6).

5) Ποια ήταν τα κύρια όργανα εξουσίας στην αριστοκρατία;

α) οι 9 άρχοντες: ήταν οι 6 θεσμοθέτες (δικαστικά καθήκοντα), ο άρχων επώνυμος (πολιτικά καθήκοντα), ο άρχων πολέμαρχος (στρατιωτικά καθήκοντα) και ο άρχων βασιλεύς (κατάλοιπο του θεσμού της βασιλείας, με θρησκευτικά καθήκοντα). Αποτελούσαν την κυβέρνηση του αθηναϊκού κράτος ήταν αιρετοί και από το 683 π.Χ. η θητεία τους ήταν μονοετής.

β) ο Άρειος Πάγος: λειτουργούσε ως ανώτατο δικαστήριο και είχε σημαντικές δικαιοδοσίες· τα μέλη του ήταν ισόβια και προέρχονταν από την τάξη των ευγενών (αρεοπαγίτες γίνονταν και οι 9 άρχοντες μετά τη θητεία τους).

γ) η εκκλησία του δήμου: η γενική συνέλευση των Αθηναίων πολιτών οι δικαιοδοσίες της ήταν περιορισμένες.

6)  Κάτω από ποιες συνθήκες άρχισε να κλονίζεται η κυριαρχία των ευγενών;

Μέσα στον 7ο αιώνα π.Χ., ένα μέρος των Αθηναίων στράφηκε με επιτυχία προς το εμπόριο και τη βιοτεχνία, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μία νέα κατηγορία πλούσιων πολιτών, που στήριζε την οικονομική της δύναμη στην ιδιοκτησία της γης αλλά στον κινητό πλούτο, το χρήμα. Η νέα αυτή τάξη επιδίωξε να πάρει μέρος στην εξουσία και ήρθε σε σύγκρουση με τους  ευγενείς. Την ίδια εποχή, οι εκτήμοροι και οι μικροκαλλιεργητές απαιτούσαν να γίνει αναδασμός της γης και να δοθούν κτήματα στους ακτήμονες. Τέλος, γενικό αίτημα ήταν να καταγραφούν οι νόμοι, για να τους γνωρίζουν όλοι οι πολίτες και να πάψουν οι ευγενείς να δικάζουν αυθαίρετα. Η κυριαρχία των ευγενών είχε αρχίσει να κλονίζεται σοβαρά.

7)  Τι γνωρίζετε για την εξέγερση του Κύλωνα (632 π.Χ.);

Ο Κύλων ήταν ένας ευγενής που προσπάθησε να επωφεληθεί από τις ταραχές για να γίνει τύραννος. Το 632 π.Χ., με μια ομάδα του και με τη βοήθεια του τυράννου των Μεγάρων Θεαγένη, κατέλαβε την ακρόπολη της Αθήνας. Όταν η εξέγερσή του απέτυχε, ο ίδιος κατόρθωσε να διαφύγει, αλλά οι οπαδοί του πολιορκήθηκαν στην Ακρόπολη και σφάχτηκαν, παρ’ όλο που είχαν προσπέσει ικέτες ζητώντας την προστασία των θεών. Η σφαγή των ικετών θεωρήθηκε μεγάλη ιεροσυλία και έμεινε γνωστή στην ιστορία με ονομασία κυλώνειο άγος. Από το γεγονός αυτό επωφελήθηκαν οι Μεγαρείς: με την πρόφαση ότι ήθελαν να εκδικηθούν, κατέλαβαν τη Σαλαμίνα, που ως τότε ανήκε στην Αθήνα.

Σελίδες   118 – 121

1) Τι γνωρίζετε για τη νομοθεσία του Δράκοντα (624 π.Χ.);

Οι ταραχές συνεχίστηκαν και μετά την καταστολή της εξέγερσης του Κύλωνα και, τελικά, οι ευγενείς υποχρεώθηκαν, ικανοποιώντας ένα από τα αιτήματα του δήμου, να δεχτούν να καταγραφεί η νομοθεσία. Ανέθεσαν το έργο αυτό σ’ έναν άνθρωπο της δικής τους τάξης, το Δράκοντα. Η νομοθεσία του Δράκοντα (624 π.Χ.) φαίνεται πως ήταν περισσότερο μια προσπάθεια να κατοχυρωθούν και να εξασφαλιστούν τα συμφέροντα των ευγενών: οι νόμοι του θεωρήθηκαν πολύ αυστηροί, ιδιαίτερα εκείνοι που επέβαλλαν βα­ριές ποινές στο αδίκημα της κλοπής με στόχο να διαφυλάξουν τη μεγάλη ιδιοκτησία.

2)  Τι γνωρίζετε για το Σόλωνα;

Είχε ευγενική καταγωγή αλλά ο ίδιος ήταν έμπορος. Πολιτικά ήταν μάλλον μετριοπαθής. Ήταν επίσης γνωστός ποιητής και μάλιστα ιδιαίτερα δημοφιλής, γιατί με τα ποιήματα του είχε ξεσηκώσει τους Αθηναίους για να ξαναπάρουν από τους Μεγαρείς τη Σαλαμίνα. Γενικά, θεωρούνταν πρόσωπο «κοινής εμπι­στοσύνης». Προκειμένου, λοιπόν, να κοπάσουν οι ταραχές, το 594 π.Χ. οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν επώνυμο άρχοντα και του παραχώρησαν έκτακτες νομοθετικές δικαιοδοσίες.

3)  Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα (594 π.Χ.).

α) σεισάχθεια (= απαλλαγή από τα βάρη, δηλαδή από τα χρέη): σειρά νόμων που περιλαμβάνει:

-  τη διαγραφή των χρεών.

-  την απελευθέρωση όσων είχαν γίνει δούλοι για χρέη.

- την επιστροφή των υποθηκευμένων χωραφιών στους μικροκαλλιεργητές και μικροϊδιοκτήτες.

-  την απαγόρευση του δανεισμού, με εγγύηση την προσωπική ελευθερία του δανειζόμενου.

- τον ορισμό ενός ανώτατου ορίου εδαφικής ιδιοκτησίας.

β) τιμοκρατικό σύστημα: διατήρηση και οριστικοποίηση της διάκρισης των Αθηναίων σε τάξεις, ανάλογα με την περιουσιακή τους κατάσταση. Ως μέτρο για την κατάταξη ορίστηκε το ετήσιο εισόδημα σε μεδίμνους γεωργικών προϊόντων ή σε χρήμα ανάλογης αξίας. Οι τάξεις που προέκυψαν είναι οι α­κόλουθες: πεντακοσιομέδψνοι, τριακοσιομέδιμνοι ή ιππείς, διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίτες, θήτες (από τις δύο πρωτες τάξεις εκλέγονταν οι 9 άρχοντες και τα μέλη του Αρείου Πάγου, ενώ οι πολίτες της τρίτης τάξης είχαν δικαίωμα να εκλέγονται στη Βουλή των τετρακοσίων και στην Ηλιαία, και απ' αυτούς προ­έρχονταν οι οπλίτες, που συγκροτούσαν το κύριο σώμα του πεζικού στρατού, τη φάλαγγα).

γ) βουλή των τετρακοσίων: τη συγκροτούσαν 100 βουλευτές από κάθε φυλή (4 Χ 100 = 400) και το έργο της ήταν προβουλευτικό× ετοίμαζε δηλαδή τα θέματα που θα συζητούσε η εκκλησία του δήμου. Για να γίνει κανείς βουλευ­τής, έπρεπε να είναι τουλάχιστον 30 ετών. Η θητεία τους ήταν μονοετής.

δ) Ηλιαία: λαϊκό δικαστήριο, στο οποίο μπορούσε κανείς να καταγγείλει τις αποφάσεις των αρχόντων. Οι 6.000 ηλιαστές κληρώνονταν και από τις τέσσερις τάξεις και χωρίζονταν σε 10 τμήματα των 500 μελών (οι υπόλοιποι 1.000 ήταν αναπληρωματικοί).

ε) Από την υπόλοιπη νομοθεσία του Σόλωνα ξεχωρίζουν οι νόμοι:

-  που ενισχύουν τις εξουσίες της εκκλησίας του δήμου και ταυτόχρονα περιορίζουν εκείνες του Αρείου Πάγου και των εννέα αρχόντων.

-  που υποχρεώνουν όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στα κοινά.

-  που προστατεύουν το γάμο και την οικογένεια.

-  που ρυθμίζουν τις εξαγωγές και εισαγωγές των γεωργικών προϊόντων.

4) Ποιο ήταν το πνεύμα και οι στόχοι της νομοθεσίας του Σόλωνα και ποιες αντιδράσεις προκάλεσε;

Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα δεν ήταν ριζικές, παρ’ όλο που ορισμένοι από τους νόμους του ήταν πραγματικά ριζοσπαστικοί. Προσπάθησε κυρίως να συμβιβάσει τα συγκρουόμενα συμφέροντα και τις μεγάλες αντιθέσεις που υπήρχαν ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, να κάνει τους Αθηναίους ενεργούς και υπεύθυνους πολίτες και να δημιουργήσει ένα κράτος όπου θα ήταν σε­βαστή η ελευθερία και η αξιοπρέπεια του πολίτη. Όπως ήταν φυσικό, ο συμβι­βαστικός χαρακτήρας της νομοθεσίας του δημιούργησε δυσαρέσκειες σε όλους: οι ευγενείς ήταν δυσαρεστημένοι γιατί είχαν καταργηθεί πολλά απ' τα προνόμια τους και οι φτωχότερες τάξεις κυρίως επειδή δεν είχε ικανοποι­ηθεί το αίτημα τους για αναδασμό της γης.

 

Σόλων

Σελίδες     121 – 124

Ο Πεισίστρατος. Η τυραννίδα

1) Οι εμφύλιες διαμάχες μετά την αποχώρηση του Σόλωνα.

Ο Σόλων όρκισε τους Αθηναίους να διατηρήσουν τη νομοθεσία του για δέκα τουλάχιστο χρόνια και έφυγε από την πόλη. Αλλά οι πολιτικές διαμάχες συνεχίστηκαν και στην Αθήνα σχηματίστηκαν 3 παρατάξεις:

α) οι πεδιακοί: όσοι κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης στα πεδινά της Αττι­κής, δηλαδή οι μεγαλογαιοκτήμονες ευπατρίδες. Με αρχηγό το Λυκούργο, επιδίωκαν την επαναφορά του αριστοκρατικού καθεστώτος.

β) οι παράλιοι: όσοι βρίσκονται κοντά στα παράλια της Αττικής, κυρίως οι έμποροι και οι βιοτέχνες. Είχαν αρχηγό το Μεγακλή και ήταν οι πιο ευνο­ούμενοι από τη νομοθεσία του Σόλωνα.

γ) οι διάκριοι: οι πιο φτωχοί Αθηναίοι, θήτες ή μικροκαλλιεργητές που ζούσαν στη ΒΑ Αττική (Διακρία). Με αρχηγό τον Πεισίστρατο επιδίωκαν ριζικές μεταρρυθμίσεις (π.χ. αναδασμό της γης).

2)  Πώς κατέλαβε την εξουσία ο Πεισίστρατος;

Ο ηγέτης των διακρίων ήταν ευπατρίδης και είχε αποκτήσει φήμη στον πόλεμο κατά των Μεγαρέων. Έπεισε τους Αθηναίους ότι κινδύνευε, με απο­τέλεσμα να του επιτρέψουν να διατηρεί προσωπική φρουρά, με τη βοήθεια της οποίας, το 561 π.Χ., κατέλαβε τελικά την εξουσία.

3) Η διακυβέρνηση του Πεισίστρατου.

Με εξαίρεση ορισμένα χρόνια που είχε εκδιωχθεί από την Αθήνα, ο Πει­σίστρατος διατήρησε την εξουσία ως το θάνατο του (527 π.Χ.). Αν και τύραν­νος, κυβέρνησε με τρόπο συμβιβαστικό και επιδίωξε φιλία με όλους. Τυπικά διατήρησε το καθεστώς του Σόλωνα, φρόντισε όμως να εκλέγονται στα διάφορά αξιώματα συγγενείς και πιστοί οπαδοί του. Υποστήριξε τους φτωχούς αγρότες, έκανε πολλά δημόσια έργα, ενίσχυσε το εμπόριο και τη βιοτεχνία και επέβαλε φόρο στην ιδιοκτησία της γης. Στην εποχή του οργανώθηκαν συστη­ματικά οι μεγάλες γιορτές της πόλης (Παναθήναια, Διονύσια, Ελευσίνια κ.ά.) και καταγράφηκαν για πρώτη φορά τα ομηρικά έπη. Ακόμη, ο Πεισίστρατος ανακατέλαβε το Σίγειο, πόλη στην είσοδο του Ελλησπόντου, από τους Μυτιληναίους μια ναυτική βάση για το αθηναϊκό εμπόριο με τον Εύξεινο Πόντο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι στα χρόνια του Πεισίστρατου τέθηκαν οι βάσεις για την κατοπινή ανάπτυξη της Αθήνας.

4)  Τι γνωρίζετε για την πτώση της τυραννίδας (510 π.Χ.);

Ο Πεισίστρατος πέθανε το 527 π.Χ. και τον διαδέχτηκαν στην εξουσία τα παιδιά του Ιππίας, Ίππαρχος και Θεσσαλός. Ουσιαστικά τη διακυβέρνηση είχε αναλάβει ο Ιππίας, χωρίς όμως να έχει τις ικανότητες του πατέρα του. Όταν, μετά τη δολοφονία του Ιππάρχου, άρχισε να κυβερνά με σκληρότητα, οι Αθηναίοι εξεγέρθηκαν και, με τη βοήθεια των Σπαρτιατών, κατόρθωσαν να τον διώξουν από την πόλη (510 π.Χ.).

Σελίδες     124 – 128

Ο Κλεισθένης. Η δημοκρατία

1)  Η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη (508 π.Χ.).

Την πτώση της τυραννίδας ακολούθησε μια σύντομη πάλη ανάμεσα στους ολιγαρχικούς (ευγενείς, πλούσιους) και στους δημοκρατικούς (μεσαίες και κατώτερες τάξεις), που έληξε με νικητές τους δεύτερους. Το 508 π.Χ., η εκκλη­σία του δήμου ενέκρινε τις ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις του αρχηγού των δημοκρατικών Κλεισθένη, με τις οποίες θεμελιώθηκε η αθηναϊκή δημοκρατία. Οι πιο σημαντικές απ’ αυτές ήταν οι ακόλουθες:

α) 10 φυλές: για να εξαλείψει τις τοπικές διαφορές, ο Κλεισθένης χώρισε καθεμιά από τις τρεις περιοχές της Αττικής (άστυ, παράλια, μεσόγεια) σε 10 ομάδες (τριττύες) και στη συνέχεια πήρε μία ομάδα από κάθε περιοχή και σχημάτισε τη φυλή (30 τριττύες = 10 φυλές). Έτσι, κάθε φυλή περιλάμβανε κατοίκους και των τριών περιοχών. Οι 10 φυλές αποτέλεσαν τη βάση για την οργάνωση του αθηναϊκού κράτους.

β) δήμοι: κάθε οικισμός της Αττικής αποτέλεσε και ένα δήμο, με συγκεκρι­μένα εδαφικά όρια, δήμαρχο και κατάλογο δημοτών. Η εγγραφή ενός κατοί­κου της Αττικής στα μητρώα κάποιου δήμου του έδινε την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη (κάθε Αθηναίος πολίτης είχε τρία ονόματα: το δικό του, το πατρώνυμο και το όνομα του δήμου× π.χ. Θουκυδίδης Ολόρου Αλιμούσιος = Θουκυδίδης, ο γιος του Ολόρου, από το δήμο του Αλιμούντα).

γ) βουλή των πεντακοσίων: αναδιοργάνωση της Βουλής με βάση το χωρισμό σε δέκα φυλές (50 βουλευτές από κάθε φυλή) και με αυξημένες δικαιοδοσίες (τώρα, εκτός από το προβουλευτικό της έργο, χειρίζεται θέματα οικονομικά, εξωτερικής πολιτικής και έχει κάποιες δικαστικές αρμοδιότητες). Για την καλύτερη οργάνωση των εργασιών, ο χρόνος διαιρέθηκε σε 10 περιόδους των 35-36 ημερών (πρυτανείες) και σε κάθε περίοδο ορίστηκε επι­κεφαλής μία φυλή (πρυτανεύουσα) - τέλος, για κάθε 24ωρο κληρωνόταν ένας επικεφαλής των πρυτάνεων (επιστάτης των πρυτάνεων).

δ) 10 στρατηγοί: ο στρατός χωρίστηκε σε 10 μεγάλες μονάδες, τις οποίες διοικούσαν οι 10 στρατηγοί, ένας από κάθε φυλή. Εκλέγονταν από την εκκλη­σία του δήμου και η θητεία τους ήταν μονοετής. Αρχικά είχαν μονό στρατιω­τικά καθήκοντα, αλλά μετά το 487 π.Χ. απέκτησαν σημαντικές πολιτικές αρμοδιότητες.

ε) εκκλησία του δήμου: γίνεται κυρίαρχο σώμα του κράτους και παίρνει την τελική απόφαση για όλα τα σοβαρά θέματα της πολιτείας-

στ) οστρακισμός: το μέτρο αυτό είχε ως στόχο την προστασία του κρά­τους από μία νέα τυραννία και προέβλεπε την προληπτική απομάκρυνση από την Αθήνα όσων θεωρούνταν επικίνδυνοι για το δημοκρατικό πολίτευμα. Αποφασιζόταν μετά από μυστική ψηφοφορία της εκκλησίας ίου δήμου.

2)  Ποιος παράγοντας υπήρξε καθοριστικός για την εξωτερική πολι­τική του αθηναϊκού κράτους;

Το γεγονός ότι η κύρια οικονομική δραστηριότητα των Αθηναίων στράφη­κε από πολύ νωρίς προς το θαλάσσιο εμπόριο καθόρισε σε μεγάλο βαθμό και την εξωτερική πολιτική του αθηναϊκού κράτους. Πρωταρχική φροντίδα ήταν η συνεχής εξασφάλιση νέων αγορών για τα αθηναϊκά προϊόντα και νέων πηγών για την προμήθεια αγαθών που ήταν απαραίτητα αλλά δεν παράγονταν στην Αττική.

3)  Κάτω από ποιες συνθήκες μπήκαν οι βάσεις της αθηναϊκής ναυτι­κής δύναμης;

Από τον 7ο κιόλας αιώνα π.Χ., οι Αθηναίοι είχαν καταλάβει το Σίγειο, μια πόλη στην είσοδο του Ελλήσποντου, που βρισκόταν σε καίριο σημείο για το εμπόριο με τις περιοχές του Εύξεινου Πόντου, όπου οι Αθηναίοι πουλούσαν τα βιοτεχνικά τους προϊόντα και προμηθεύονταν στάρι. Για τον έλεγχο του Σαρωνικού κόλπου, οι Αθηναίοι αγωνίστηκαν ενάντια στους Μεγαρείς και στους Αιγινήτες. Τέλος, στα 506 π.Χ., απέκρουσαν τη συνδυασμένη επίθεση Σπαρτιατών, Βοιωτών και Χαλκιδέων και κατέλαβαν εύφορες εκτάσεις στην περιοχή της Εύβοιας. Έτσι, στο τέλος του 6ου αιώνα π.Χ., το αθηναϊκό κράτος ήταν ήδη ισχυρό και εξελισσόταν σε αξιόλογη ναυτική δύναμη.

4)  Τι γνωρίζετε για το θεσμό των κληρουχιών;

Σύμφωνα με το θεσμό αυτό, το αθηναϊκό κράτος μοίραζε τις εκτός Αττικής περιοχές που κατακτούσε ή αποκτούσε με άλλον τρόπο στους ακτήμονες, για να τις καλλιεργούν. Έτσι, μπορούσε όχι μόνο να εκμεταλλεύεται τα νέα εδάφη αλλά και να ελέγχει πιο αποτελεσματικά τις συγκεκριμένες περιοχές. Οι κληρούχοι διατηρούσαν την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη και μπορούσαν να ασκούν τα πολιτικά τους δικαιώματα κάθε φορά που βρίσκονταν στην Αθήνα.

Σελίδες     128 – 132

στ. ΟΙ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΙ ΔΕΣΜΟΙ

1) Τι γνωρίζετε για την πολιτική και γεωγραφική διαίρεση του αρχαίου ελληνικού κόσμου;

Σε όλη την αρχαιότητα ο ελληνικός κόσμος παρουσιάζεται γεωγραφικά απλωμένος και πολιτικά διασπασμένος σε πολλά ανεξάρτητα κράτη. Παρ’ όλο που είχαν συνείδηση της εθνικής τους ενότητας, οι αρχαίοι Έλληνες δε δημιούργησαν ποτέ ενιαίο εθνικό κράτος. Μόνο σε περίπτωση εξωτερικής απειλής συγκροτούσαν πρόσκαιρες στρατιωτικές συμμαχίες.

2)  Τι ονομάζουμε «πανελλήνιους δεσμούς»;

Τους βαθύτερους ηθικούς και πνευματικούς δεσμούς που ένωναν εθνικά τους Έλληνες της αρχαιότητας (π.χ. η κοινή ονομασία, η κοινή γλώσσα, θρη­σκευτικοί και πολιτιστικοί δεσμοί). Οι δεσμοί αυτοί ισχυροποιούνται κατά την αρχαϊκή εποχή, αφού η γεωγραφική εξάπλωση βοηθά τους Έλληνες να συ­νειδητοποιήσουν την εθνική τους ενότητα.

3)  Τι γνωρίζετε για την ονομασία «Έλληνες»;

Καθιερώνεται στην αρχαϊκή εποχή για να δηλώσει όλους όσους ανήκουν στο ελληνικό έθνος (παλαιότερα υπήρχαν διάφορες ονομασίες: ο Όμηρος μιλά για Αργείους, Δαναούς ή Αχαιούς).

4) Μιλούσαν όλοι οι αρχαίοι Έλληνες την ίδια γλώσσα;

Κοινή γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων ήταν η ελληνική. Υπήρχαν, βέβαια, αρκετές διαφορές, ανάλογα με την περιοχή και τη φυλετική ομάδα που την κατοικούσε. Όλες όμως οι τοπικές διάλεκτοι ήταν παραλλαγές της ίδιας γλώσ­σας, της ελληνικής.

5)  Ποιοι θρησκευτικοί δεσμοί ένωναν τους αρχαίους Έλληνες;

α) η λατρεία των Ολύμπιων θεών, που από την αρχαϊκή εποχή απλώνε­ται σ’ ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, παράλληλα με τις τοπικές θεότητες και λατρείες.

β) τα μεγάλα ιερά της αρχαιότητας: ο ναός του Ποσειδώνα στη Μυκάλη, ο ναός του Απόλλωνα στο Τριόπιο για τους Δωριείς, η Δήλος (Γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα, όπου συγκεντρώνονταν Ίωνες από όλες τις πόλεις) κ.ά.

γ) τα μεγάλα μαντεία, που λειτουργούσαν ως πανελλήνια θρησκευτικά κέντρα× αρχαιότερο της Δωδώνης, αφιερωμένο στο Δία, και πιο διάσημο των Δελφών, αφιερωμένο στον Απόλλωνα.

δ) οι αμφικτιονίες: οργανώσεις κρατών, που δημιουργήθηκαν με κύριο στόχο τη συλλογική φροντίδα και προστασία μαντείων ή άλλων ιερών χώρων (π.χ. η αμφικτιονία των Δελφών). Συχνά όμως, οι αντιπρόσωποι της αμφικτιονίας συζητούσαν και πιο ειδικά προβλήματα (λ.χ. τις διαφορές που υπήρχαν μεταξύ τους), χωρίς όμως οι αποφάσεις τους να δεσμεύουν τα κράτη-μέλη.

ε) οι μεγάλες θρησκευτικές γιορτές: Πύθια, Νέμεα, Ίσθμια και φυσικά τα Ολύμπια (κάθε τέσσερα χρόνια στην Ολυμπία, προς τιμήν του Δία), στα πλαίσια των οποίων γίνονταν οι ολυμπιακοί αγώνες της αρχαιότητας με συμ­μετοχή αθλητών απ' όλο τον ελληνικό κόσμο.

στ) Πώς εκδηλώνεται η πολιτιστική ενότητα του αρχαίου ελληνικού κόσμου;

Κυρίως μέσα από την καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία× όμοιοι ρυθμοί στην τέχνη αλλά και όμοιοι τρόποι στη λογοτεχνική έκφραση επικράτησαν σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο την ίδια περίπου εποχή. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε τα όμοια ήθη και έθιμα, τον όμοιο τρόπο σκέψης και γενικά τον κοινό «ελληνικό» τρόπο ζωής.

Σελίδες    132 –  135

ζ. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Τα γράμματα

1)  Τι γνωρίζετε για το διδακτικό έπος;

Είναι το νέο είδος έπους, που, σε αντίθεση με τα ομηρικά ηρωικά έπη, έχει ήρωες κοινούς θνητούς και στόχο να συμβουλέψει. Εμφανίζεται στην αρχαϊκή εποχή με κύριο εκπρόσωπο τον Ησίοδο (καταγόταν από την πόλη Άσκρα της Βοιωτίας) και το έργο του «Έργα και Ημέραι».

2) Ποιο είναι το νέο είδος ποίησης που εμφανίστηκε κατά την αρχαϊ­κή εποχή και ποια τα χαρακτηριστικά του;

Είναι η λυρική ποίηση. Εμφανίστηκε στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. στην Ιωνία και ονομάστηκε έτσι γιατί αρχικά απαγγελλόταν με συνοδεία λύρας. Σε αντίθεση με τα έπη, τα λυρικά ποιήματα είναι συνήθως μικρά, και οι δημι­ουργοί τους προβάλλουν τα προσωπικά τους συναισθήματα.

3)  Τι γνωρίζετε για την εμφάνιση του πεζού λόγου;

Πραγματοποιείται τον 6ο αιώνα π.Χ. στην Ιωνία. Πρόκειται για προσπάθει­ες να γραφτούν τοπικές ιστορίες ή γεωγραφίες, με κύριο χαρακτηριστικό την αφθονία μυθολογικών στοιχείων. Οι συγγραφείς των έργων αυτών ονομά­ζονται λογογράφοι_} με πιο γνωστό τον Εκαταίο από τη Μίλητο.

4)  Η εμφάνιση της φιλοσοφίας και η σημασία της για την πορεία της ανθρώπινης σκέψης.

Η εμφάνιση των πρώτων φιλοσόφων στην Ιωνία (Πυθαγόρας από τη Σάμο, Ηράκλειτος από την Έφεσο, Θαλής από τη Μίλητο κ.ά,) αποτελεί σταθμό στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης: για πρώτη φορά γίνεται προσπάθεια να ερμηνευτεί ο κόσμος όχι με τη θεολογία αλλά με τη λογική και το στοχασμό.

Η τέχνη

5)  Σε πόσες περιόδους διαιρούμε την αρχαϊκή τέχνη;

Σε δύο περιόδους: από το 700 ως το 625 π.Χ. ονομάζεται «ανατολίζουσα», επειδή χαρακτηρίζεται από άφθονα δάνεια στοιχεία από την Ανατολή^× από το 625 ως το 480 π.Χ. έχουμε την κυρίως αρχαϊκή τέχνη, που ονομάστηκε έτσι επειδή παλαιότερα πίστευαν πως τα έργα αυτά ήταν τα αρχαιότερα δείγματα ελληνικής τέχνης.

6) Τι γνωρίζετε γενικά για την αρχαϊκή αρχιτεκτονική;

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κτίρια που σχετίζονται με τη λατρεία, με πιο σημαντικούς τους ναούς, που σκοπός τους είναι να στεγάσουν το λατρευτικό άγαλμα της θεότητας. Με τους ναούς έχουμε τις πρώτες μεγάλες πέτρινες κατασκευές της ελληνικής αρχιτεκτονικής, για τη δημιουργία των οποίων σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι επαφές των Ελλήνων με τον κόσμο της Ανατολής και ειδικά με την Αίγυπτο.

7)  Ποιοι είναι οι ρυθμοί της αρχαϊκής αρχιτεκτονικής;

Δύο είναι οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί που διαμορφώνονται την εποχή αυτή: ο δωρικός και ο ιωνικός. Τα κτίρια δωρικού ρυθμού είναι λιτά και αυστηρά, με βαριές αναλογίες, ενώ τα ιωνικά χαρακτηρίζονται από ανάλαφρες αναλογίες και τάση για διακόσμηση.

8)  Να αναφέρετε τα μέρη ενός αρχαίου ελληνικού ναού.

Συνήθως αποτελείται από τρία μέρη: τον κυρίως ναό (σηκός), ένα μικρό χώρο μπροστά απ' αυτόν (πρόναος) και έναν αντίστοιχο χώρο πίσω (οπισθόδομος). Οι πιο μεγαλοπρεπείς ναοί περιβάλλονται από κίονες (πτερόν)^× όταν υπάρχει μία σειρά κιόνων, ο ναός ονομάζεται περίπτερος και όταν υπάρχουν δύο σειρές δίπτερος.

9)  Τι γνωρίζετε για την ανωδομή του ναού;

Το οικοδόμημα πατά σε μια βάση με τρεις βαθμίδες (κρηπίδά). Όλα τα υπόλοιπα εξαρτώνται από τον αρχιτεκτονικό ρυθμό:

α) δωρικός ρυθμός: οι κίονες πατούν κατευθείαν στην κρηπίδα× στην επάνω μεριά, το κιονόκρανο στηρίζει το επιστύλιο, ακολουθούν τα τρίγλυφα και οι μετόπες και τέλος το αέτωμα.

β) ιωνικός ρυθμός: οι κίονες πατούν σε μία ιδιαίτερη βάση και έχουν διαφορετικής μορφής κιονόκρανα (με έλικες), ενώ αντί για τρίγλυφα και μετόπες υπάρχει η ζωφόρος (οι μετόπες, η ζωφόρος και τα αετώματα έχουν γλυπτή διακόσμηση, συνήθως με μυθολογικά θέματα).

10)  Ποιοι είναι οι πιο σημαντικοί αρχαϊκοί ναοί;

Στην κυρίως Ελλάδα επικρατεί ο δωρικός ρυθμός, που είναι ιδιαίτερα αγαπητός στην Πελοπόννησο (π.χ. ναός της Ήρας στην Ολυμπία, ναός του Απόλλωνα στην Κόρινθο). Μεγάλους δωρικούς ναούς συναντάμε και στη Μεγάλη Ελλάδα (π.χ. στη Σελινούντα της Σικελίας), ενώ στη Μ. Ασία έχουμε μεγάλους ναούς ιωνικού ρυθμού (π.χ. ναός της Άρτεμης στην Έφεσο). Από τον 6ο αιώνα π.Χ. σώζονται και τα ονόματα δύο μεγάλων αρχιτεκτόνων, που έχτισαν τον ιωνικό ναό της Ήρας στη Σάμο (Ροίκος και Θεόδωρος).

 

Σελίδες    135 – 144 

1)  Τι ονομάζουμε «μνημειακή πλαστική»;

Είδος πλαστικής που γεννιέται στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα π.Χ., με κύρια γνωρίσματα το μεγάλο μέγεθος των αγαλμάτων, τη χρήση της πέτρας, την έντονη εκφραστικότητα, το στέρεο στήσιμο των μορφών και τη σαφήνεια στην απόδοση των επιμέρους τμημάτων. Τα έργα αυτά φανερώνουν καθαρά τις επιρροές που δέχτηκαν οι Έλληνες από ανάλογες δημιουργίες γειτονικών τους λαών (π.χ. Αιγυπτίων) και δε θα πρέπει να είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Κρήτη είχε αυτή την εποχή σπουδαίους γλύπτες (άλλωστε, η περίοδος 660-625 π.Χ. ονομάζεται στην πλαστική «δαιδαλική», από το όνομα του μυθικού Κρη­τικού τεχνίτη).

2) Ποιοι είναι οι δύο τύποι αγαλμάτων που επικρατούν στον ελληνικό χώρο κατά την αρχαϊκή εποχή;

α) ο κούρος: νέος γυμνός άνδρας που στέκεται «κατενώπιον» και, πατώ­ντας με τα πέλματα και των δύο ποδιών, προβάλλει το αριστερό πόδι, ενώ τα χέρια του έρχονται προς τα κάτω και ακουμπούν στους μηρούς με τα δάχτυλα σφιγμένα σε γροθιές.

β) η κόρη: νεαρή γυναίκα ντυμένη με ενδύματα της εποχής.

3)  Τι άλλα έργα πλαστικής συναντάμε στην αρχαϊκή εποχή;

Υπάρχουν πολλά ακόμα έργα πλαστικής, φτιαγμένα κυρίως από μάρμαρο και ασβεστόλιθο (π.χ. αυτά που κοσμούσαν τα αετώματα των ναών), ενώ πιο σπάνια ήταν η χρήση του χαλκού (σύμφωνα με την παράδοση, οι Σαμιώτες Ροίκος και Θεόδωρος είχαν ανακαλύψει μία τεχνική για να κατασκευάζουν μεγάλα χάλκινα αγάλματα κούφια στο εσωτερικό τους). Τέλος, ιδιαίτερα αξι­όλογα είναι και τα λίθινα ανάγλυφα, δηλαδή γλυπτά σκαλισμένα πάνω σε πλάκα, με πιο αντιπροσωπευτικά τα επιτύμβια.

4)  Τι είδους επιρροές δέχτηκε η αρχαϊκή κεραμική;

Τα διάφορα ανατολικά στοιχεία παρουσιάζονται στην κεραμική πιο έντονα απ' ό,τι στις άλλες τέχνες. Από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ., λιοντάρια, γρύπες, πάνθηρες, σφίγγες και διάφορα φυτικά μοτίβα κάνουν την εμφάνιση τους στα ελληνικά αγγεία. Συγχρόνως, έχουμε και τις πρώτες μυθολογικές παραστάσεις αλλά και σκηνές απ’ την καθημερινή ζωή.

5) Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας κατασκευάζονταν σπουδαία αγγεία κατά την αρχαϊκή εποχή;

Αρχικά, το προβάδισμα στην παραγωγή αγγείων είχε η Κόρινθος. Κομψά κορινθιακά αγγεία, μικρού συνήθως μεγέθους, έχουν βρεθεί σε πολλά μέρη της Μεσογείου. Γύρω στο 560 π.Χ., η Αθήνα ξαναπήρε τα πρωτεία που κατείχε στη γεωμετρική εποχή. Σπουδαία αγγεία κατασκευάζονταν και σε άλλες ελλη­νικές περιοχές: Λακωνία, Βοιωτία, Εύβοια, Κυκλάδες, Ρόδο, Σάμο, μικρασι­ατικά παράλια.

6) Ποιοι ρυθμοί επικράτησαν στην αρχαϊκή κεραμική;

α) μελανόμορφος: τον ανακάλυψαν οι Κορίνθιοι, και οφείλει το όνομα του στο χρώμα των μορφών, που, όπως και στα γεωμετρικά αγγεία, αποδί­δονται με μαύρο. Οι διάφορες λεπτομέρειες χαράσσονται, ενώ χρησιμοποι­ούνται και δύο επιπλέον χρώματα, το βυσσινί και το άσπρο. Στην Αττική εμφανίζεται γύρω στο 625 π.Χ. (γνωστά αττικά μελανόμορφα αγγεία ήταν οι παναθηναϊκοί αμφορείς).

β) ερυθρόμορφος: τον ανακάλυψαν οι Αθηναίοι γύρω στα 530 π.Χ.: και σ΄ αυτή την περίπτωση το όνομα οφείλεται στις μορφές, που έχουν το πορτοκαλί χρώμα του πηλού, ενώ οι λεπτομέρειες αποδίδονται ζωγραφιστά κι όχι χαρακτά.

 

Κούρος Κροίσος

(ή της Αναβύσσου)

 

Σελίδες    146 – 151

1) Τι ονομάζουμε «Περσικούς πολέμους»;

Με την ονομασία αυτή έχουν μείνει γνωστές οι πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Περσών που έλαβαν χώρα στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., όταν η περσική αυτοκρατορία προσπάθησε να επεκταθεί προς τη Δύση απει­λώντας την ανεξαρτησία των ελληνικών κρατών.

2) Πώς έχασαν την ανεξαρτησία τους οι ιωνικές πόλεις;

Αρχικά τις προσάρτησε το γειτονικό κράτος της Λυδίας× στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., στην εποχή του Λυδού βασιλιά Κροίσου, ανεξάρτητη παρέμεινε μόνον η Μίλητος. Ωστόσο, η κυριαρχία των Λυδών δεν ήταν ιδιαίτερα κατα­πιεστική και οι ιωνικές πόλεις συνέχισαν να ακμάζουν. Η αληθινή υποδούλω­ση άρχισε, όταν οι ιωνικές πόλεις, ακολουθώντας την τύχη του λυδικού κράτους, υποτάχθηκαν στους Πέρσες× υποχρεώθηκαν να πληρώνουν φόρους και να παρέχουν στον Πέρση βασιλιά στρατό και στόλο και η διοίκηση τους ανατέθηκε σε Έλληνες τυράννους έμπιστους των Περσών.

3) Τι γνωρίζετε για την εκστρατεία των Περσών στη Σκυθία;

Οργανώθηκε το 513 π.Χ. από τον Πέρση βασιλιά Δαρείο, που υποχρέωσε τις ιωνικές πόλεις να πάρουν μέρος με στρατό και στόλο. Ο αρχικός στόχος ήταν να καταληφθούν οι περιοχές των Σκυθών βόρεια του Δούναβη, αλλά δεν επιτεύχθηκε. Οι Πέρσες κατέλαβαν όμως τη Θράκη και ανάγκασαν το βασιλιά της Μακεδονίας (Αμύντα Α΄) να δηλώσει υποταγή. Έτσι, κατόρθωσαν να αποκτήσουν ένα τμήμα ευρωπαϊκού εδάφους και να ελέγχουν τα στενά του Ελλήσποντου.

4) Αίτια της ιωνικής επανάστασης.

α) η στέρηση της ελευθερίας των κατοίκων της Ιωνίας, β) ο σημαντικός περιορισμός του εμπορίου τους, ιδίως από τη στιγμή που οι Πέρσες απέκτησαν τον έλεγχο του Ελλήσποντου.

5) Αφορμή της ιωνικής επανάστασης.

Η αποτυχημένη εκστρατεία του Πέρση σατράπη της Ιωνίας στη Νάξο (500 π.Χ.). Την είχε υποκινήσει ο τύραννος της Μιλήτου Αρισταγόρας, στην προ­σπάθεια του να βοηθήσει τους εξόριστους ολιγαρχικούς του νησιού να ξανα­πάρουν την εξουσία από τους δημοκρατικούς. Μετά την αποτυχία της, βρέθηκε εκτεθειμένος απέναντι στους Πέρσες και, γνωρίζοντας ότι ο πληθυσμός των ιωνικών πόλεων βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό, αποφάσισε να ξε­κινήσει εκείνος την εξέγερση (499 π.Χ.).

6) Πώς εξελίχθηκε η ιωνική επανάσταση;

Η εξέγερση απλώθηκε γρήγορα από το Βόσπορο ως την Κύπρο και αρχικά σημείωσε επιτυχίες. Γρήγορα όμως οι περσικές δυνάμεις ανασυντάχτηκαν και άρχισαν να ανακαταλαμβάνουν τις ιωνικές πόλεις. Η επανάσταση έσβησε το 494 π.Χ., όταν ο ιωνικός στόλος ηττήθηκε στη ναυμαχία της Λάδης και οι Πέρσες κατέλαβαν και κατέστρεψαν τη Μίλητο.

7) Τα αίτια της αποτυχίας της ιωνικής επανάστασης.

α) η έλλειψη οργάνωσης, συνεννόησης και συντονισμένης δράσης από την πλευρά των επαναστατών.

β) η μικρή βοήθεια από την κυρίως Ελλάδα: 20 πλοία από την Αθήνα (αποχώρησαν το 498 π.Χ.) και 5 από την Ερέτρια.

8) Τα αίτια της περσικής επίθεσης κατά της Ελλάδας.

Οι Πέρσες ισχυρίστηκαν πως ήθελαν να τιμωρήσουν τους Αθηναίους και τους Ερετριείς, επειδή είχαν βοηθήσει τους επαναστατημένους Ίωνες. Αλλά τα πραγματικά αίτια της επίθεσης ήταν άλλα:

α) η επεκτατική πολιτική των Περσών: ήθελαν να κατακτούν συνεχώς καινούρια εδάφη και να υποτάσσουν νέους πληθυσμούς.

β) η κυριαρχία στο Αιγαίο: ήταν ο κύριος στόχος των Περσών και για να τον πετύχουν έπρεπε να κατέχουν τις δύο ακτές του και τα νησιά× με τον τρόπο αυτό θα εξασφάλιζαν οριστικά και τις μικρασιατικές τους κτήσεις.

 

Σελίδες    152 – 156

1) Τι γνωρίζετε για την εκστρατεία του Μαρδόνιου (492 π.Χ.);

Δεν ολοκληρώθηκε, γιατί ο περσικός στόλος καταστράφηκε από φοβερή τρικυμία ενώ έπλεε κοντά στο ακρωτήρι του Άθωνα. Αλλά ο στόχος της, που πιθανότατα ήταν η σταθεροποίηση της περσικής κυριαρχίας στη Θράκη και στη Μακεδονία, επιτεύχθηκε.

2) Πώς εξελίχθηκε η πρώτη εκστρατεία των Περσών στη νότια Ελλά­δα (490 π.Χ.);

Με αρχηγούς τους Δάτη και Αρταφέρνη και ειδικό σύμβουλο τον πρώην τύραννο της Αθήνας Ιππία, τα περσικά στρατεύματα συγκεντρώθηκαν στην Κιλικία και έπλευσαν μέσω Σάμου και Κυκλάδων στην Ερέτρια, την οποία κατέλαβαν. Στη συνέχεια αποβιβάστηκαν στο Μαραθώνα, όπου ο Ιππίας είχε την ελπίδα ότι θα τους βοηθούσαν οι διάκριοι της περιοχής, παλιοί οπαδοί του πατέρα του. Αλλά, στη μάχη που ακολούθησε, 10.000 Αθηναίοι και 1.000 Πλαταιείς (θρησκευτικοί λόγοι εμπόδιζαν τους Σπαρτιάτες να πολεμήσουν), με ηγέτη τον Αθηναίο στρατηγό Μιλτιάδη, έτρεψαν σε φυγή το αριθμητικά ανώτερο περσικό στράτευμα.

3)  Η στρατηγική του Μιλτιάδη στη μάχη του Μαραθώνα.

Με στόχο την εξουδετέρωση της αριθμητικής υπεροχής των Περσών, πα­ρέταξε το ελληνικό στράτευμα με ενισχυμένες πτέρυγες και αδύναμο κέντρο. Έτσι, οι δύο αντίπαλες φάλαγγες είχαν το ίδιο πλάτος. Με την έναρξη της μάχης, οι ελληνικές πτέρυγες απώθησαν τις περσικές και το περσικό κέντρο το ελληνικό. Τότε, οι δύο ελληνικές πτέρυγες στράφηκαν προς τα πίσω κυκλώ­νοντας τον κύριο όγκο των περσικών δυνάμεων (σχέδιο «λαβίδος»).

4) Ποια η σημασία της νίκης των Ελλήνων στο Μαραθώνα;

Παρ' όλο που δε σήμανε το τέλος της περσικής απειλής, η νίκη αυτή είχε ιδιαίτερα ευεργετικά αποτελέσματα: απέδειξε την ανωτερότητα των όπλων και της πολεμικής τακτικής των Ελλήνων, αναπτέρωσε το ηθικό τους και διέλυσε την εντύπωση ότι οι Πέρσες ήταν ανίκητοι.

5) Δεκαετία 490 - 480 π.Χ.: πολιτικές εξελίξεις στην Αθήνα.

Μετά από μία αποτυχημένη εκστρατεία στην Πάρο, ο νικητής του Μαρα­θώνα Μιλτιάδης καταδικάζεται σε βαρύ πρόστιμο και πεθαίνει τραυματισμέ­νος στη φυλακή (489 π.Χ.). Ακολουθεί διαμάχη μεταξύ συντηρητικών (Αριστείδης) και δημοκρατικών (Θεμιστοκλής), που λήγει με νικητές τους δεύ­τερους: οι πολιτικοί αντίπαλοι του Θεμιστοκλή εξοστρακίζονται και ψηφίζεται το ναυτικό του πρόγραμμα, που θα κάνει την Αθήνα μεγάλη ναυτική δύναμη (482 π.Χ.).

6) Τι γνωρίζετε για το συνέδριο των ελληνικών πόλεων;

Πραγματοποιήθηκε στον Ισθμό το φθινόπωρο του 481 π.Χ., με πρωτοβου­λία της Αθήνας και της Σπάρτης. Συμμετείχαν 31 πόλεις και πάρθηκαν αποφά­σεις για την αντιμετώπιση της επικείμενης περσικής εισβολής:

α) να σταματήσουν οι Έλληνες τους μεταξύ τους πολέμους, προκειμένου να αμυνθούν ενωμένοι εναντίον των Περσών.

β) να τιμωρηθούν οι πόλεις που θα συνεργάζονταν με τους Πέρσες.

γ) να είναι οι Σπαρτιάτες αρχηγοί του στρατού και του στόλου.

 

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

ο στρατηγός της μάχης

του Μαραθώνα (490 π.Χ.)

Σελίδες    156 – 163

1) Τι γνωρίζετε για τη στρατιά του Ξέρξη;

Ήταν, ίσως, η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη που είχε συγκεντρωθεί ως εκείνη την εποχή. Ξεκίνησε από τις Σάρδεις την άνοιξη του 480 π.Χ., πέρασε τον Ελλήσποντο, τη Μακεδονία και τη Θράκη, και προχώρησε προς τη νότια Ελλάδα χωρίς δυσκολία. Αρκετές ελληνικές πόλεις, φοβισμένες από τον όγκο της περσικής στρατιάς, έσπευσαν να δηλώσουν υποταγή.

2) Μάχη στις Θερμοπύλες (480 π.Χ.).

Καθώς οι Πέρσες πλησίαζαν, οι Έλληνες έστειλαν στρατό στα Τέμπη. Η τοποθεσία κρίθηκε όμως ακατάλληλη και προτιμήθηκε το στενό των Θερμο­πυλών, όπου η μορφολογία της περιοχής ευνοούσε τους ολιγάριθμους Έλλη­νες (7.000 άνδρες). Οι τελευταίοι απέρριψαν τις προτάσεις του Ξέρξη και στη συνέχεια απέκρουσαν όλες τις περσικές επιθέσεις. Αλλά στο τέλος της δεύτε­ρης μέρας, ο Εφιάλτης, κάτοικος της περιοχής, οδήγησε τους Πέρσες από ένα ορεινό μονοπάτι στα νώτα των Ελλήνων. Οι Φωκείς, που επιτηρούσαν το πέρασμα, δεν πρόβαλαν αντίσταση και οι υπερασπιστές του στενού βρέθηκαν κυκλωμένοι. Ο ηγέτης των Ελλήνων και βασιλιάς της Σπάρτης Λεωνίδας πλη­ροφορήθηκε έγκαιρα τι συνέβαινε και ζήτησε από τους περισσότερους πολεμιστές να αποσυρθούν, για να χρησιμοποιηθούν αλλού. Ο ίδιος, 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς, που δε δέχτηκαν να αποχωρήσουν, αγωνίστηκαν ως το τέλος.

3)  Ναυμαχία στο Αρτεμίσιο (480 π.Χ.).

Ο ελληνικός στόλος είχε σταλεί στο Αρτεμίσιο για να εμποδίσει τον περσι­κό να προχωρήσει νοτιότερα και να αποβιβάσει στρατεύματα στα νώτα των υπερασπιστών των Θερμοπυλών. Όταν όμως οι Πέρσες πέρασαν τα στενά, η παρουσία του εκεί δεν είχε κανένα νόημα. Εγκατέλειψε την αμφίρροπη σύ­γκρουση και έπλευσε στη Σαλαμίνα.

4)  Οι Πέρσες στην Αθήνα. Ναυμαχία στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.).

Μετά τις Θερμοπύλες, καθώς οι Πέρσες πλησίαζαν στην Αττική, ο Θεμι­στοκλής έπεισε τους Αθηναίους να εγκαταλείψουν την πόλη τους. Ο άμαχος πληθυσμός μεταφέρθηκε στην Αίγινα, στη Σαλαμίνα και στην Τροιζήνα και οι υπόλοιποι μπήκαν στα πλοία να πολεμήσουν. Οι Πέρσες λεηλάτησαν και πυρπόλησαν την έρημη Αθήνα. Στο μεταξύ, ενώ ο ελληνικός στρατός κατα­σκεύαζε τείχος στον Ισθμό, προέκυψε διαφωνία για τη θέση του στόλου× οι Πελοποννήσιοι, με πρώτο το Σπαρτιάτη διοικητή του στόλου Ευρυβιάδη, ήθε­λαν να προστατέψουν τα παράλια της Πελοποννήσου, ενώ ο Θεμιστοκλής επέμενε πως στο στενό της Σαλαμίνας υπήρχαν περισσότερες ελπίδες για νίκη, αφού ο μικρός χώρος δε θα επέτρεπε στους Πέρσες να εκμεταλλευτούν την αριθμητική τους υπεροχή (Αιγινήτες και Μεγαρείς υποστήριξαν την άποψη αυτή, γιατί ήθελαν το στόλο κοντά στις πόλεις τους). Τη λύση έδωσε ο περσι­κός στόλος κλείνοντας τον ελληνικό μέσα στο στενό της Σαλαμίνας. Στη ναυμαχία που ακολούθησε (Σεπτέμβριος 480 π.Χ.), επαληθεύτηκαν οι προβλέ­ψεις του Θεμιστοκλή και ο περσικός στόλος διαλύθηκε. Η εκστρατεία του Ξέρξη είχε ουσιαστικά αποτύχει και ο Πέρσης βασιλιάς επέστρεψε στην Α­σία, αφήνοντας πίσω το Μαρδόνιο με πεζικό, για να επιχειρήσει μία νέα προσπάθεια.

5)  Τι γνωρίζετε για τη μάχη της Ιμέρας;

Σύμφωνα με την παράδοση, έγινε την ίδια μέρα με τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Οι τύραννοι των Συρακουσών (Γέλων) και του Ακράγαντα (Θήρων) νίκησαν ισχυρές καρχηδονιακές δυνάμεις που είχαν αποβιβαστεί στη Σικελία και απειλούσαν τις ελληνικές πόλεις του νησιού.

6)  Τι γνωρίζετε για τη μάχη στην Πλάταια (479 π.Χ.);

Ο Μαρδόνιος πέρασε το χειμώνα στη Θεσσαλία. Την άνοιξη του 479 π.Χ., αφού οι Αθηναίοι απέρριψαν τις προτάσεις του, εισέβαλε με το στρατό του στη Βοιωτία, προχώρησε στην Αττική, μπήκε στην έρημη Αθήνα και επανέλαβε τις προτάσεις του. Οι Αθηναίοι, που είχαν εγκαταλείψει την πόλη τους για δεύ­τερη φορά, αρνήθηκαν και πάλι. Στο μεταξύ, οι ελληνικές δυνάμεις συγκε­ντρώνονταν: Πελοποννήσιοι με αρχηγό το βασιλιά της Σπάρτης Παυσανία, 8.000 Αθηναίοι με αρχηγό τον Αριστείδη (είχε επιστρέψει από την εξορία) και άλλοι. Ο Μαρδόνιος υποχώρησε στη Βοιωτία. Η σύγκρουση έγινε τελικά το καλοκαίρι κοντά στην Πλάταια και η ελληνική νίκη ήταν συντριπτική: ο περσι­κός στρατός εξοντώθηκε και ο ίδιος ο Μαρδόνιος σκοτώθηκε. Στη συνέχεια, οι Έλληνες τιμώρησαν τους Θηβαίους, που είχαν συμμαχήσει με τους Πέρσες, και διέλυσαν τη βοιωτική ομοσπονδία.

7)  Τι γνωρίζετε για τη μάχη στη Μυκάλη (479 π.Χ.);

Ενώ ο πόλεμος στην ξηρά είχε κριθεί, οι ιωνικές πόλεις ζήτησαν τη βοήθεια των Ελλήνων, προκειμένου να αποτινάξουν τον περσικό ζυγό. Κα­θώς όμως ο ελληνικός στόλος έπλεε από τη Δήλο προς τη Μυκάλη, όπου βρισκόταν ο περσικός, οι Πέρσες τράβηξαν τα πλοία τους στην ξηρά και οχυρώθηκαν εκεί. Τότε οι Έλληνες έκαναν απόβαση και στη μάχη που ακο­λούθησε διέλυσαν τον περσικό στρατό και έκαψαν τα πλοία του. Μετά τη νίκη αυτή, οι ιωνικές πόλεις άρχισαν να διώχνουν τις περσικές φρουρές.

8)  Ποια η σημασία της απόκρουσης των Περσών;

α) Δέχτηκε αποφασιστικό πλήγμα η ιμπεριαλιστική πολιτική των Περσών.

β) Ανακόπηκε οριστικά η περσική εξάπλωση στην Ευρώπη.

γ) Οι ελληνικές πόλεις εξασφάλισαν την ελευθερία τους, προϋπόθεση απαραίτητη για την οικονομική, πολιτική και πολιτιστική τους ανάπτυξη.

δ) Φάνηκε η ανωτερότητα της πολεμικής τακτικής και το υψηλό φρόνημα των Ελλήνων, καθώς και οι ικανότητες των ηγετών τους.

 

Ο Ξέρξης παρακολουθεί

τη ναυμαχία της Σαλαμίνας

από το Αιγάλεω όρος  

Σελίδες 163 – 168

1) Ποιες εξελίξεις οδήγησαν στην αποχώρηση της Σπάρτης από την πανελλήνια συμμαχία;

Μετά την απόκρουση της περσικής επιδρομής, ο ελληνικός στόλος αναλαμβάνει επιθετικό πόλεμο κατά των Περσών: απελευθερώνει πολλές ελλη­νικές πόλεις στην Κύπρο και διώχνει την περσική φρουρά από το Βυζάντιο. Αλλά η αυταρχική συμπεριφορά του Παυσανία δυσαρεστεί τους συμμάχους, με αποτέλεσμα την ανάκληση του στη Σπάρτη (κατηγορήθηκε για συνεργασία με τον εχθρό και καταδικάστηκε σε θάνατο) και την αποχώρηση των Σπαρτιατών απ’ την πανελλήνια συμμαχία.

2)  Συγκρότηση και οργάνωση της Α' Αθηναϊκής συμμαχίας.

Η Α' Αθηναϊκή συμμαχία συγκροτήθηκε το 478 π.Χ. από τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και των νησιών και την Αθήνα, η οποία ανέλαβε την ηγεσία της. Σκοπός της ήταν η διασφάλιση της ανεξαρτησίας των μελών της. Όλα τα κράτη-μέλη ήταν υποχρεωμένα να συνεισφέρουν κάθε χρόνο πλοία ή χρήματα και είχαν ισοδύναμη ψήφο στα συμμαχικά συνέδρια της Δήλου. Στη Δήλο βρισκόταν και το συμμαχικό ταμείο, το οποίο διαχειρίζονταν 10 Αθη­ναίοι πολίτες, οι ελληνοταμίες. Την οργάνωση της συμμαχίας και τη ρύθμιση των εισφορών είχε αναλάβει ο Αριστείδης που ρύθμισε τις συμμαχικές εισφορές με δίκαιο τρόπο.

3)  Πώς διαμορφώνεται η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα μετά το τέλος των Περσικών πολέμων;

Ο Θεμιστοκλής εξοστρακίζεται και πεθαίνει στην εξορία. Επικρατούν οι συντηρητικοί με αρχηγό τον Αριστείδη και αργότερα τον Κίμωνα, γιο του Μιλτιάδη, ο οποίος εκλέγεται συνεχώς στρατηγός από το 476 π.Χ. ως το 462 π.Χ. Η εξωτερική πολιτική συνοψίζεται στα εξής: καλλιέργεια φιλικών δεσμών με τη Σπάρτη και επιθετικός πόλεμος εναντίον των Περσών.

4)  Στρατιωτικές επιτυχίες του Κίμωνα.

Ως αρχηγός του συμμαχικού στόλου, έδιωξε τους Πέρσες από τη Θράκη, απομάκρυνε τους πειρατές από τη Σκύρο και προσάρτησε νέες πόλεις στην Αθηναϊκή συμμαχία. Το 465 π.Χ. συνέτριψε το στρατό και το στόλο των Περσών στις εκβολές του ποταμού Ευρυμέδοντα, στην Παμφυλία. Αποτέλε­σμα των νικηφόρων αυτών πολέμων ήταν η αύξηση της δύναμης και του γοήτρου της Αθήνας.

5) Κάτω από ποιες συνθήκες επικράτησαν οι δημοκρατικοί στην πολιτική σκηνή της Αθήνας;

Μετά την αποπομπή από τους Σπαρτιάτες του αθηναϊκού εκστρατευτικού σώματος (4.000 άντρες, με αρχηγό τον Κίμωνα), που οι ίδιοι είχαν καλέσει για να τους ενισχύσει στην καταστολή της επανάστασης των ειλώτων (Ιθώμη, 464 π.Χ.), εγκαταλείπεται η φιλοσπαρτιατική πολιτική του Κίμωνα, που εξοστρακίζεται (461 π.Χ.). Με στόχο να κάνουν την Αθήνα πρώτη δύναμη στον ελληνικό χώρο, οι δημοκρατικοί ξεκινούν διμέτωπο αγώνα: εναντίον των Περσών και εναντίον της Σπάρτης.

6) Σε ποιες επιχειρήσεις συμμετέχουν οι Αθηναίοι μεταξύ των ετών 460 και 454 π.Χ. και ποια τα αποτελέσματα των επιχειρήσεων αυτών;

Το 460 π.Χ. στέλνουν εκστρατευτικό σώμα στην Αίγυπτο για να βοηθήσει τους Αιγυπτίους, που είχαν επαναστατήσει ενάντια στους Πέρσες, και ταυτό­χρονα ενισχύουν τους Αργείους στον πόλεμο εναντίον της Σπάρτης. Το 454 π.Χ., το εκστρατευτικό σώμα που είχε σταλεί στην Αίγυπτο καταστρέφεται από τους Πέρσες και οι Αθηναίοι βρίσκουν πρόφαση για να μεταφέρουν το συμ­μαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα (δήθεν για ασφάλεια). Τέλος, το 453 π.Χ., κάνουν πενταετή ανακωχή με τη Σπάρτη.

7) Το τέλος του πολέμου κατά των Περσών.

Η εκστρατεία που οργάνωσαν οι Αθηναίοι στην Κύπρο με αρχηγό τον Κίμωνα (είχε επιστρέψει από την εξορία) σηματοδοτεί το τέλος του πολέμου κατά των Περσών. Μετά την πολιορκία του Κιτίου, όπου σκοτώθηκε και ο ίδιος ο Κίμων (449 π.Χ.), οι Αθηναίοι πετυχαίνουν μεγάλη νίκη στη Σαλαμίνα. Ένα χρόνο αργότερα (448 π.Χ.), υπογράφεται η Καλλίειος ειρήνη με του Πέρσες, που εξασφα­λίζει την αυτονομία των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας, καθώς και την ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο.

8) Τι γνωρίζετε για τις τριαντάχρονες σπονδές;

Με την ονομασία αυτή (τριακοντούτεις σπονδαί) έχει μείνει γνωστή η συνθήκη ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη (ουσιαστικά ανάμεσα στην Αθηναϊκή και στην Πελοποννησιακή συμμαχία), που υπογράφτηκε το 446 π.Χ. και προέβλεπε ειρήνη για 30 χρόνια.

9)  Η Αθηναϊκή συμμαχία γίνεται σταδιακά αθηναϊκή ηγεμονία.

Η Αθηναϊκή συμμαχία ήταν τυπικά μία ένωση ισότιμων και ανεξάρτητων κρατών. Η Αθήνα όμως είχε από την αρχή ηγετική θέση, την οποία φρόντιζε συνεχώς να ενισχύει. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η μεταφορά του συμμαχικού ταμείου στην Αθήνα (454 π.Χ.): έπειτα απ’ αυτό, οι Αθηναίοι αύξησαν τις εισφορές των συμμάχων, χρησιμοποιούσαν τα χρήματα όπως ήθελαν, οδη­γούσαν τις συμμαχικές δυνάμεις σε εκστρατείες που οι ίδιοι αποφάσιζαν και σχεδίαζαν, και φυσικά κατέπνιγαν στο αίμα οποιαδήποτε απόπειρα αποστα­σίας των δίκαια δυσαρεστημένων συμμάχων.

Σελίδες 168 – 172

1) Πού οφείλεται η μεγάλη ακμή της Αθήνας (446 - 431 π.Χ.);

α) στην οικονομική της δύναμη, συνέπεια της ηγεμονικής θέσης της στον

ελληνικό χώρο.

β) στη διακυβέρνηση της από τον Περικλή, άνθρωπο προικισμένο με πολ­λές ικανότητες, ο οποίος, παρ' όλο που καταγόταν από αριστοκρατική οικο­γένεια, σ' όλη του τη ζωή υπηρέτησε σταθερά τη δημοκρατία.

2) Ποια ήταν η εξέλιξη του πολιτεύματος στα χρόνια αυτά;

Οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη και του Περικλή ενίσχυσαν το δημοκρα­τικό χαρακτήρα του αθηναϊκού πολιτεύματος: περιόρισαν σημαντικά την εξου­σία του αριστοκρατικού Αρείου Πάγου και ουσιαστικά παρέδωσαν τη διακυβέρνηση της πόλης στην εκκλησία του δήμου, όπου λαμβάνονταν όλες οι σημαντικές αποφάσεις, εκλέγονταν και λογοδοτούσαν οι άρχοντες και οι στρατηγοί. Ειδικότερα ο Περικλής συνέβαλε στη δημοκρατικότερη λειτουργία του αθηναϊκού πολιτεύ­ματος, κυρίως με την παραχώρηση στους ζευγίτες του δικαιώματος να εκλέ­γονται στο σώμα των 9 αρχόντων, καθώς και με την καθιέρωση μισθού για του πολίτες που συμμετείχαν στη διοίκηση.

3)  Κοινωνικές τάξεις στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ.

α) Αθηναίοι πολίτες: ως το 451 π.Χ., όσοι είχαν πατέρα Αθηναίο και μετά όσοι είχαν Αθηναίους και τους δύο γονείς. Οι άντρες συγκροτούσαν την εκκλησία του δήμου και είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα.

β) μέτοικοι: ελεύθεροι Έλληνες ή ξένοι, που είχαν εγκατασταθεί στην Αττική. Δεν επιτρεπόταν να έχουν ιδιοκτησία γης ούτε είχαν πολιτικά δικαιώματα. Ήταν όμως υποχρεωμένοι να στρατεύονται και πλήρωναν έναν ειδικό ετήσιο φόρο, το μετοίκιο. Ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο και τη βιοτεχνία και πολλοί απ’ αυτούς ήταν πλούσιοι.

γ) δούλοι: ο αριθμός τους ήταν μεγάλος και η οικονομία στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στη φτηνή εργασία που παρείχαν. Ανήκαν στον κύριο τους και χρησιμοποιούνταν στα χωράφια, στα εργαστήρια, στα μεταλλεία, στα σπίτια ή σε διάφορες υπηρεσίες του κράτους, χωρίς να έχουν κανένα απολύτως δικαί­ωμα.

4)  Η αθηναϊκή οικονομία τον 5ο αιώνα π.Χ.

Στα μέσα του αιώνα, η Αθήνα είχε εξελιχθεί σε μεγάλο οικονομικό κέντρο. Η οικονομία ήταν κυρίως ιδιωτική, αλλά το κράτος βοηθούσε και ταυτόχρονα έλεγχε με ποικίλους τρόπους τις οικονομικές δραστηριότητες των πολιτών. Στη γεωργία δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην καλλιέργεια των προϊόντων που προορίζονταν για εξαγωγή (π.χ. λάδι, κρασί), ενώ την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου ευνόησε η εξασφάλιση πρώτων υλών από τις περιοχές της Αθηναϊκής συμμαχίας και η δημιουργία νέων αγορών. Ο Πειραιάς γίνεται σημαντικό εμπορικό λιμάνι και η εμπορική δραστηριότητα της Αθήνας απλώ­νεται και προς τα δυτικά, περιοχή που ως τότε μονοπωλούσε η Κόρινθος.

5) Έσοδα και δαπάνες του αθηναϊκού κράτους.

α) Πηγές εσόδων αποτελούσαν:

- η εκμετάλλευση των μεταλλείων και των ορυχείων.

-  οι εισφορές των συμμάχων.

-  οι φόροι των μετοίκων (μετοίκιο).

-  οι δασμοί, που επιβάλλονταν στις εισαγωγές και στις εξαγωγές.

-  οι λειτουργίες: οι πιο πλούσιοι πολίτες αναλάμβαναν τις δαπάνες του εξοπλισμού και της συντήρησης ενός πολεμικού πλοίου (τριηραρχία), του ανεβά­σματος μιας τραγωδίας (χορηγία), της αποστολής επίσημων αντιπροσωπειών σε μεγάλες θρησκευτικές γιορτές (θεωρία) κ.ά.

β) Οι δαπάνες κάλυπταν:

-  τους μισθούς των κατώτερων κληρωτών αρχόντων.

- τη συντήρηση του στρατού και του στόλου.

-  την αποζημίωση των πολιτών που συμμετείχαν στη διοίκηση.

- τις κατασκευές δημόσιων έργων.

-  τα θεωρικά, δηλαδή τα χρήματα που η πολιτεία προσέφερε στους φτωχούς πολίτες για να πληρώνουν το εισιτήριο τους στο θέατρο.

6) Στρατιωτική οργάνωση του αθηναϊκού κράτους.

Σε περίοδο ειρήνης, το στρατό συγκροτούσαν οι νέοι Αθηναίοι πολίτες που υπηρετούσαν τη διετή θητεία τους (18-20 ετών), ενώ σε περίοδο πολέμου στρατεύσιμοι θεωρούνταν όλοι (ως 60 ετών). Το βασικό σώμα του πεζικού ήταν η φάλαγγα των οπλιτών. Η υπεροχή όμως της Αθήνας βρισκόταν στη θάλασσα, όπου στην περίοδο της ακμής της μπορούσε να παρατάξει ως και 400 πολεμικά πλοία (τριήρεις).

 

Περικλής ο Αθηναίος

Σελίδες 172– 175

1) Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της πόλης και κατοικίες.

Με εξαίρεση τα λαμπρά οικοδομήματα της Ακρόπολης και της Αγοράς, η πόλη της Αθήνας δεν ήταν κτισμένη με βάση συγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο και είχε δρόμους στενούς και ακανόνιστους. Τα ιδιωτικά σπίτια ήταν απλά, χτισμένα γύρω από μία εσωτερική αυλή, με λιτή επίπλωση και χωρίς παράθυρα στο δρόμο.

2) Καθημερινές ασχολίες των ανδρών στην αρχαία Αθήνα.

Ασχολούνταν με τις εργασίες τους στην πόλη ή στα χωράφια αλλά και με τα πολιτικά τους καθήκοντα. Στον ελεύθερο χρόνο τους σύχναζαν στα γυμνα­στήρια ή στην Αγορά, όπου συζητούσαν κυρίως πολιτικά θέματα. Συνηθισμένη τους διασκέδαση αποτελούσαν και τα συμπόσια, βραδινά δείπνα, όπου δια­σκέδαζαν τρώγοντας, πίνοντας και συζητώντας.

3)  Καθημερινές ασχολίες των γυναικών στην αρχαία Αθήνα.

Περιορισμένες στο σπίτι, απ’ όπου έβγαιναν σπάνια (π.χ. σε ορισμένες γιορτές), ασχολούνταν με το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών. Δε μορφώνονταν ούτε συμμετείχαν στη δημόσια ζωή της πόλης.

4) Χαρακτήρας και σκοπός της εκπαίδευσης στην Αθήνα.

Η εκπαίδευση ήταν αποκλειστικά ιδιωτική και δε ρυθμιζόταν από νόμους του κράτους. Οι γονείς ήταν εκείνοι που αποφάσιζαν αν θα έστελναν το παιδί τους στο σχολείο και πλήρωναν οι ίδιοι τους δασκάλους. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και οι πιο φτωχοί πολίτες φρόντιζαν να εξασφαλίσουν στα παιδιά τους τουλάχιστον τη βασική μόρφωση. Σκοπός της εκπαίδευσης ήταν η αρμο­νική και ισορροπημένη καλλιέργεια πνεύματος και σώματος.

5)  Ποια ήταν τα στάδια της βασικής εκπαίδευσης;

Το αγόρι πήγαινε σχολείο σε ηλικία 7 ετών, συνοδευόμενο από έναν έμπιστο δούλο, τον παιδαγωγό. Το πρώτο στάδιο της εκπαίδευσης περιλάμβα­νε ανάγνωση, γραφή και αριθμητική, μαθήματα που δίδασκε ο γραμματιστής. Στο δεύτερο στάδιο, ο μαθητής μάθαινε να αποστηθίζει αποσπάσματα από έργα μεγάλων ποιητών, π.χ. του Ομήρου. Ο κιθαριστής δίδασκε μουσική και την άσκηση του σώματος επέβλεπε ο παιδοτρίβης.

6) Τι γνωρίζετε για τους σοφιστές;

Οι σοφιστές ήταν σοφοί που δίδασκαν κυρίως τη ρητορική τέχνη. Η διδασκαλία τους, που αποτελούσε ανώτερη βαθμίδα μόρφωσης, δεν ήταν προ­σιτή παρά μόνο στους πλούσιους Αθηναίους, εξαιτίας της υψηλής αμοιβής που απαιτούσαν.

7)  Οι μεγάλες γιορτές της Αθήνας.

Οι μεγάλες δημόσιες γιορτές έδιναν ιδιαίτερη λαμπρότητα στη ζωή της αρχαίας Αθήνας× αποτελούσαν ευκαιρία για ανάπαυση των πολιτών, αλλά ήταν και ένα μέσο προβολής της δύναμης, του πλούτου και του μεγαλείου της πόλης. Οι σημαντικότερες ήταν οι εξής:

α) τα Μεγάλα Παναθήναια: τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια, το μήνα Ιούλιο, προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Η γιορτή αυτή διαρκούσε τέσσερις ημέ­ρες και περιλάμβανε διάφορες εκδηλώσεις: μουσικούς και αθλητικούς αγώνες, λαμπαδηδρομίες, με αποκορύφωμα τη μεγαλόπρεπη πομπή που μετέφερε το νέο πέπλο της θεάς στην Ακρόπολη. Τέλος, γίνονταν θυσίες και διανομή κρέατος στον αθηναϊκό λαό.

β) τα Μικρά Παναθήναια: γιορτάζονταν κάθε χρόνο και διαρκούσαν δύο ημέρες.

γ) τα Μεγάλα ή «εν άστει» Διονύσια: γιορτή θρησκευτικού αρχικά χαρα­κτήρα, τελούνταν κάθε χρόνο, στα τέλη Μαρτίου, προς τιμήν του θεού Διονύ­σου. Ανάμεσα στις εκδηλώσεις ξεχώριζαν μια εύθυμη πομπή και παραστάσεις δραμάτων, που διαρκούσαν τέσσερις ημέρες.

δ) τα Διονύσια «κατ’ αγρούς»: ετήσια γιορτή, ανάλογου χαρακτήρα με τα Μεγάλα Διονύσια, στην οποία συμμετείχαν και δούλοι.

 

                                                            

Τμήμα από τη ζωφόρο

του Παρθενώνα

 

Σελίδες 175– 180

1) Ποιον πόλεμο ονομάζουμε Πελοποννησιακό;

Με την ονομασία αυτή έμεινε γνωστός ο καταστροφικός εμφύλιος πόλε­μος μεταξύ των συνασπισμών της Αθήνας και της Σπάρτης, που συντάραξε τον ελληνικό κόσμο από το 431 ως το 404 π.Χ.

2) Τα αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου.

α) ο ανταγωνισμός Αθήνας - Σπάρτης για τη διεκδίκηση της ηγεμονίας στον ελληνικό χώρο.

β) ο οικονομικός ανταγωνισμός Αθήνας · Κορίνθου, ιδιαίτερα μετά την επέκταση, στα μέσα του 5ου αιώνα, του αθηναϊκού θαλάσσιου εμπορίου σε περιοχές όπου κυριαρχούσε άλλοτε το κορινθιακό.

γ) ο πολιτικός ανταγωνισμός Αθηναίων και Σπαρτιατών: οι πρώτοι υποστήριζαν σε όλες τις πόλεις τις δημοκρατικές παρατάξεις, ενώ οι δεύτεροι τις ολιγαρχικές.

3) Ποια επεισόδια αποτέλεσαν τις αφορμές του πολέμου;

α) η ανάμειξη της Αθήνας στη διένεξη Κορινθίων - Κερκυραίων, την οποία οι Κορίνθιοι θεώρησαν ως σοβαρή παραβίαση των σπονδών. Συγκεκριμένα, οι Κερκυραίοι ζήτησαν τη βοήθεια των Αθηναίων, με τους οποίους υπέγραψαν τελικά αμυντική συμφωνία («επιμαχία·»).

β) η αποστασία της κορινθιακής αποικίας Ποτίδαιας από την Αθηναϊκή συμμαχία και η πολεμική αντιπαράθεση Αθηναίων - Κορινθίων στην πολιορ­κία της Ποτίδαιας (432 π.Χ.).

γ) η απόφαση των Αθηναίων («μεγαρικό ψήφισμα») να τιμωρήσουν τους Μεγαρείς επειδή είχαν προσχωρήσει στην Πελοποννησιακή συμμαχία, απα­γορεύοντας στα πλοία τους να μπαίνουν σε λιμάνια της Αθηναϊκής συμμαχίας. Το μέτρο αυτό έπληξε σοβαρά το μεγαρικό εμπόριο και όξυνε τις σχέσεις Μεγάρων - Αθήνας.

4) Έναρξη του πολέμου.

Ο πόλεμος αποφασίστηκε από την πλειοψηφία των συμμάχων που συμμε­τείχαν στο συνέδριο της Πελοποννησιακής συμμαχίας, το φθινόπωρο του 432 π.Χ. Οι επιχειρήσεις άρχισαν την άνοιξη του 431 π.Χ.

5)  Οι αντίπαλες παρατάξεις. Να συγκρίνετε τις δυνάμεις τους.

Οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοι τους εμφανίζονταν ως απελευθερωτές των ελληνικών πόλεων από την κηδεμονία των Αθηναίων και είχαν κερδίσει τη συμπάθεια μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης. Σ' αυτό συνέβαλε και η ηγε­μονική πολιτική που ασκούσαν οι Αθηναίοι στα πλαίσια της Αθηναϊκής συμ­μαχίας. Ο σπαρτιατικός συνασπισμός είχε την υπεροχή στο πεζικό, ενώ ο συνασπισμός των Αθηναίων υπερίσχυε στις ναυτικές δυνάμεις και διέθετε ισχυρά οικονομικά μέσα.

6) Οι περίοδοι του Πελοποννησιακού πολέμου.

α) ο Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421 π.Χ.): Οφείλει την ονομασία του στο βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο. Τερματίζεται με την υπογραφή της Νικιείου ειρήνης.

β) η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία (415-413 π.Χ.), που ολοκλη­ρώνεται με την καταστροφή του αθηναϊκού εκστρατευτικού σώματος.

γ) ο Δεκελεικός-Ιωνικός πόλεμος (413-404 π.Χ.)× ονομάστηκε δεκελεικός από το φρούριο της Αττικής Δεκέλεια (το κατέλαβαν οι Σπαρτιάτες και το χρησιμοποίησαν ως ορμητήριο) και ιωνικός από τα παράλια της Μ. Ασίας, όπου έγιναν οι σημαντικότερες επιχειρήσεις. Καταλήγει στην υποταγή της Αθήνας και των συμμάχων της.

7) Ποια τα σημαντικότερα γεγονότα της πρώτης περιόδου;

Οι επιχειρήσεις της πρώτης περιόδου έδειξαν ότι οι δύο αντίπαλοι ήταν ισοδύναμοι και ότι δε θα ήταν εύκολο σε κανένα να πετύχει την αποφασιστική νίκη. Τα σημαντικότερα γεγονότα είναι τα εξής:

-  Το 430 π.Χ. μεγάλη επιδημία (λοιμός) αποδεκατίζει τον αθηναϊκό πλη­θυσμό. Το 429 π.Χ. πεθαίνει ο Περικλής και η Αθήνα χάνει το μεγάλο ηγέτη της στην πιο κρίσιμη στιγμή.

-  Το 425 π.Χ. οι Αθηναίοι καταλαμβάνουν αιφνιδιαστικά την Πύλο και η σπαρτιατική δύναμη που στέλνεται για να τους αντιμετωπίσει πολιορκείται στη νήσο Σφακτηρία και αναγκάζεται να παραδοθεί. Το επεισόδιο πλήττει σοβαρά το ηθικό των Πελοποννησίων.

- Το 424 π.Χ. ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας εκστρατεύει στη Μακεδο­νία, αποσπά πολλές πόλεις από την Αθηναϊκή συμμαχία και καταλαμβάνει την Αμφίπολη. Στη μάχη που ακολούθησε, οι Αθηναίοι νικήθηκαν, ενώ σκοτώθη­καν οι επικεφαλής και των δύο στρατευμάτων (Κλέωνας και Βρασίδας), που επιθυμούσαν τη συνέχιση του πολέμου. Μετά το γεγονός αυτό, στην Αθήνα και τη Σπάρτη επικρατούν φιλειρηνικές παρατάξεις, που αποφασίζουν τη δια­κοπή του πολέμου.

8) Τι γνωρίζετε για την υπογραφή της Νικιείου ειρήνης;

Υπογράφηκε το 421 π.Χ. ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη και οφείλει το όνομα της στον Αθηναίο στρατηγό-διαπραγματευτή Νικία. Οι όροι της, που δεν έγιναν δεκτοί από όλους τους συμμάχους της Σπάρτης (διαφώνησαν Βοιωτοί, Κορίνθιοι, Ηλείοι και Μεγαρείς), προέβλεπαν:

α) την ανταλλαγή των αιχμαλώτων.

β) την επιστροφή της Αμφίπολης στην Αθήνα και της Πύλου στη Σπάρτη.

γ) ειρήνη για 50 χρόνια.

δ) την επίλυση των μελλοντικών διαφορών των δύο πλευρών με κοινές συζητήσεις και συμφωνίες.

Σελίδες 180– 185

1)  Ποιες πολιτικές εξελίξεις οδήγησαν στην παραβίαση της Νικιείου ειρήνης;

Λίγα μόλις χρόνια μετά την υπογραφή της Νικιείου ειρήνης, επικρατούν και στις δύο μεγάλες πόλεις φιλοπόλεμες παρατάξεις. Επικεφαλής της φιλοπόλε­μης μερίδας στην Αθήνα εκλέγεται ο Αλκιβιάδης, ικανός αλλά και υπερβολικά φιλόδοξος ηγέτης, με τυχοδιωκτικό χαρακτήρα.

2) Κάτω από ποιες συνθήκες αποφάσισαν να εκστρατεύσουν οι Αθη­ναίοι στη Σικελία;

Το 415 π.Χ., μετά από παρακίνηση του Αλκιβιάδη και φιλοδοξώντας να υποτάξουν τη Σικελία και να επεκταθούν στη Δύση, οι Αθηναίοι αποδέχονται την έκκληση της σικελικής πόλης Έγεστας για βοήθεια στον αγώνα της ενα­ντίον των Συρακουσών αποφασίζουν έτσι την αποστολή ισχυρού εκστρατευ­τικού σώματος στη Σικελία με επικεφαλής τους στρατηγούς Αλκιβιάδη, Νικία και Λάμαχο.

3) Τι γνωρίζετε για τη δράση του Αλκιβιάδη κατά τη δεύτερη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου;

Πριν από την άφιξη του αθηναϊκού εκστρατευτικού σώματος στη Σικελία, οι αντίπαλοι του Αλκιβιάδη τον κατηγορούν ως ιερόσυλο και πετυχαίνουν την ανάκληση του στην Αθήνα. Ο Αθηναίος στρατηγός προτιμά να καταφύγει στη Σπάρτη, όπου ζητά πολιτικό άσυλο, και συμβουλεύει τους Σπαρτιάτες να βοη­θήσουν τους Συρακούσιους και να καταλάβουν το φρούριο της Αττικής Δε­κέλεια, ώστε να απειλούν μόνιμα την Αθήνα.

4)  Πώς εξελίχθηκε η Σικελική εκστρατεία;

Ενώ οι Αθηναίοι πολιορκούσαν τις Συρακούσες, έφτασε στη Σικελία σπαρτιατική βοήθεια με επικεφαλής το Γύλιππο. Οι Αθηναίοι έλυσαν την πολιορκία, υποχώρησαν στο εσωτερικό του νησιού, όπου νικήθηκαν από τις ενωμένες δυνάμεις Συρακουοίων και Σπαρτιατών. Όσοι επέζησαν, πουλήθη­καν ως δούλοι ή στάλθηκαν στα λατομεία της Σικελίας, όπου οι περισσότεροι πέθαναν απ' τις κακουχίες. Ελάχιστοι επέστρεψαν στην Αθήνα.

5)  Αρχή της τρίτης περιόδου του πολέμου: οι Σπαρτιάτες αλλάζουν τακτική.

Οι Σπαρτιάτες κατάλαβαν ότι, για να απειλήσουν αποτελεσματικά τους Αθηναίους, έπρεπε να εγκαταλείψουν την πατροπαράδοτη τακτική του πολέ­μου στην ξηρά και να στραφούν στην κατασκευή ισχυρού στόλου. Επειδή όμως δε διέθεταν τους αναγκαίους χρηματικούς πόρους, ζήτησαν χρήματα από τους Πέρσες, προσφέροντας τους ως αντάλλαγμα την αναγνώριση της περσικής κυριαρχίας στις ιωνικές πόλεις.

6) Η πολιτική μεταβολή του 411 π.Χ. στην Αθήνα.

Επωφελούμενοι από την ήττα στη Σικελία, οι ολιγαρχικοί καταλαμβάνουν βίαια την εξουσία στην Αθήνα (411 π.Χ.). Το γεγονός αυτό προκαλεί την άμεση αντίδραση του δημοκρατικού στόλου, που βρισκόταν στη Σάμο: ανακηρύσσει αρχηγό τον Αλκιβιάδη, που είχε στο μεταξύ διαφωνήσει με τους Σπαρτιάτες. Μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα να κλείσουν ειρήνη με τη Σπάρτη, οι ολιγαρχικοί εγκαταλείπουν την εξουσία.

7) Οι ναυτικές συγκρούσεις στην περιοχή της Ιωνίας.

-  Ως επικεφαλής του αθηναϊκού στόλου, ο Αλκιβιάδης σημειώνει σημαντι­κές επιτυχίες στην Ιωνία (π.χ. Κύζικος, 410 π.Χ.). Όταν επιστρέφει στην Αθήνα, γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό και εκλέγεται στρατηγός με αυξημένες εξου­σίες (408 π.Χ.). Γρήγορα όμως καθαιρείται από το αξίωμα αυτό (θεωρήθηκε υπεύθυνος για μία ήττα του αθηναϊκού στόλου) και αποσύρεται οριστικά από την πολιτική.

- Το 406 π.Χ. οι Αθηναίοι νικούν το σπαρτιατικό στόλο στη ναυμαχία των Αργινουσών, αλλά στη συνέχεια καταδικάζουν σε θάνατο τους 6 από τους 10 στρατηγούς, επειδή δεν είχαν περισυλλέξει τους νεκρούς από τη θάλασσα.

- Το 405 π.Χ. ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος αναδιοργανώνει με περσικά χρήματα το σπαρτιατικό στόλο και, με αιφνιδιαστική επίθεση, κατα­στρέφει τον αθηναϊκό στους Αιγός ποταμούς. Στη συνέχεια, πλέει στην Αθήνα και την αποκλείει από τη θάλασσα, μέχρι την οριστική της παράδοση.

8) Οι όροι της ειρήνης.

Σύμφωνα με την ειρήνη που υπογράφηκε την άνοιξη του 404 π.Χ., οι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν:

- να γκρεμίσουν τα Μακρά τείχη και τα τείχη του Πειραιά.

- να παραδώσουν το στόλο τους, εκτός από 12 πλοία.

- να δεχτούν την επιστροφή των εξόριστων ολιγαρχικών στην πόλη.

- να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους με τους Σπαρτιάτες και να τους ακολουθούν στις εκστρατείες τους.

9) Ποιες ήταν οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου;

α) τεράστιες απώλειες σε έμψυχο υλικό: χιλιάδες άντρες σκοτώθηκαν, ενώ χιλιάδες άμαχοι έπεσαν θύματα σφαγών ή πουλήθηκαν ως δούλοι.

β) στον οικονομικό τομέα: ζημιές στη γεωργία και στο φυσικό περιβάλλον μεγάλες εκτάσεις γης έμειναν ακαλλιέργητες, δάση και φυτείες καταστράφηκαν ανεπανόρθωτα, παρακμή του εμπορίου και της βιοτεχνίας, γενική κρίση της οικονομίας των ελληνικών πόλεων.

γ) στον ηθικό τομέα: κλονισμός των ηθικών αξιών και δολιότητα σης ανθρώπινες σχέσεις.

δ) στον πολιτικό τομέα: απομακρύνθηκε το ενδεχόμενο της πολιτικής ένωσης των Ελλήνων και ενισχύθηκε ο ρόλος της Περσίας ως ρυθμιστή των ελληνικών πραγμάτων.

 

Αλκιβιάδης ο Αθηναίος

Σελίδες 185– 194

1)  Ποια ποιητικά είδη καλλιεργούνται τον 5ο αιώνα π.Χ. και ποιοι είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι τους;

Τον 5ο αιώνα π.Χ., εξακολουθεί να καλλιεργείται η λυρική ποίηση, με κορυφαίο εκπρόσωπο τον Πίνδαρο από τη Βοιωτία και τους επίνικους ύμνους του (γραμμένοι προς τιμήν των νικητών πανελλήνιων αθλητικών αγώ­νων). Παράλληλα, αναπτύσσεται ιδιαίτερα και παίρνει την οριστική του μορφή ένα νέο ποιητικό είδος, η δραματική ποίηση. Το δράμα, ποιητικό έργο γραμμέ­νο για να παιχτεί στη σκηνή από ηθοποιούς, περιλαμβάνει τις τραγωδίες, έργα με σοβαρή υπόθεση, και τις κωμωδίες, έργα με εύθυμη ή κωμική υπόθεση (υπήρχε ως τρίτο είδος και το σατυρικό δράμα)× καλλιεργείται κυρίως στην Αθήνα, γενέτειρα των μεγάλων τραγικών ποιητών Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη, καθώς και του Αριστοφάνη, του σημαντικότερου εκπροσώπου της αρχαίας κωμωδίας.

2)  Ποιοι είναι οι δύο μεγάλοι ιστορικοί του 5ου αιώνα π.Χ.;

α) ο Ηρόδοτος απ’ την Αλικαρνασσό (484 π.Χ. - 425 περίπου π.Χ.): ταξί­δεψε σε διάφορες χώρες και έζησε πολλά χρόνια στην Αθήνα. Θεωρείται ο «πατέρας της ιστορίας», αφού το ιστορικό του έργο, που διαιρέθηκε αργότερα σε 9 βιβλία, είναι το πρώτο αξιόλογο που μας έχει διασωθεί. Αντικείμενο του είναι η ιστορία των λαών της Ανατολής, των ελληνικών κρατών και των Περσικών πολέμων (ως το 479 π.Χ.). Περιέχει πλήθος πληροφοριών, αφού στην αφήγηση παρεμβάλλονται και παραδόσεις.

β) ο Θουκυδίδης (460 περίπου π.Χ. - μετά το 399 π.Χ.): καταγόταν από την Αθήνα και είναι ο πρώτος ιστορικός που έγραψε ιστορία με αυστηρά επιστη­μονική μέθοδο: προσπάθησε να εξακριβώσει πώς ακριβώς έγιναν τα γεγονό­τα, να ανακαλύψει τις αιτίες και τις αφορμές τους και να τα περιγράψει με ακρίβεια και αντικειμενικότητα. Το έργο του, που αργότερα διαιρέθηκε σε 8 βιβλία, εξιστορεί την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου (από το 431 π.Χ. ως το 411 π.Χ.).

3) Η εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης τον 5ο αιώνα π.Χ.

Την εποχή αυτή, αξιοσημείωτη είναι η θεωρία των ατομικών φιλοσόφων, που πίστευαν ότι η ύλη αποτελείται από πολύ μικρά σωματίδια, τα άτομα, και κενό (Λεύκιππος και Δημόκριτος). Αλλά το ενδιαφέρον της φιλοσοφικής σκέψης μετατοπίζεται από τη φύση και τα προβλήματα της αρχής του κόσμου στον ίδιο τον άνθρωπο. Σημαντικοί εκπρόσωποι αυτής της τάσης είναι οι σοφιστές, διανοούμενοι που συγκεντρώνονται στην Αθήνα και, με αντάλλαγμα υψηλή αμοιβή, διδά­σκουν τη ρητορική και την πολιτική τέχνη (π.χ. Πρωταγόρας από τα Άβδηρα, Γοργίας από τους Λεοντίνους κ.ά.). Την ίδια εποχή, ζει και διδάσκει στην Αθήνα ο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης.

4) Ποια τέχνη ονομάζουμε κλασική και πού οφείλεται η αξιοσημείωτη άνθηση των τεχνών την εποχή αυτή;

Η ελληνική τέχνη του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ., δηλαδή από το τέλος των Περσικών πολέμων ως την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου, ονομάστηκε κλασική, με την έννοια ότι οι δημιουργίες της άγγιξαν την τελειότητα. Η θαυμαστή αυτή άνθηση οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους, που ήταν οι άμεσες συνέπειες της νίκης των Ελλήνων εναντίον των Περσών: στην οικονομική ευημερία και στην έξαρση της εθνικής τους συνείδησης.

5) Πώς αποκτά η Αθήνα την καλλιτεχνική πρωτοπορία στον ελληνικό κόσμο;

Την εποχή αυτή, η Αθήνα έχει ήδη διαμορφώσει το δημοκρατικό της πολίτευμα και έχει εξελιχθεί σε μεγάλη στρατιωτική δύναμη. Ο Περικλής έχοντας στη διάθεση του τους χρηματικούς πόρους της Αθηναϊκής συμμαχίας αλλά και ένα μεγάλο επιτελείο από αρχιτέκτονες, γλύπτες, ζωγράφους και άλλους καλλιτέχνες, κατορθώνει να θέσει σε εφαρμογή το μεγαλόπνοο σχέ­διο του, που αποσκοπεί στην ανάδειξη της Αθήνας σε πρώτη καλλιτεχνική και πνευματική δύναμη του ελληνικού χώρου.

6) Ποια είναι τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής του 5ου αιώνα π.Χ.;

Τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής του 5ου αιώνα π.Χ. αντιπρο­σωπεύονται στα οικοδομήματα της Ακρόπολης:

- τα Προπύλαια (437 - 432 π.Χ.): η μεγαλόπρεπη είσοδος της Ακρόπολης σχεδιάστηκε από το Μνησικλή σε δωρικό ρυθμό, που όμως συνδυάζεται με τον ιωνικό στον εσωτερικό χώρο.

- ο Παρθενώνας (447 - 432 π.Χ.): ναός αφιερωμένος στην Αθηνά Παρθένο× χτίστηκε από τον Ικτίνο στο υψηλότερο σημείο του ιερού βράχου της Ακρόπο­λης. Πρόκειται για το τελειότερο επίτευγμα δωρικού ρυθμού, στο οποίο όμως χρησιμοποιούνται και στοιχεία ιωνικού ρυθμού (π.χ. η ζωφόρος).

- το Ερεχθείο: κομψός ναός ιωνικού ρυθμού με ιδιόμορφο σχέδιο, αφιε­ρωμένος στην Αθηνά Πολιάδα, στον Ποσειδώνα Ερεχθέα και σε άλλες θεότητες.

- ο ναός της Αθηνάς Νίκης: μικρός και ανάλαφρος ναός ιωνικού ρυθμού, χτισμένος σε μία προεξοχή του βράχου της Ακρόπολης.

 

Ο ιερός βράχος της

Ακρόπολης

Σελίδες 194 – 204

1)  Ποιους άλλους σημαντικούς ναούς της εποχής γνωρίζετε;

- Αττική: ο δωρικός ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο και ο δωρικός ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς στην αρχαία αγορά της Αθήνας, γνωστός και ως Θησείο, που είναι ο καλύτερα διατηρημένος αρχαίος ναός στην κυρίως Ελλά­δα.

- Πελοπόννησος: ο δωρικός ναός του Δία στην Ολυμπία, που χτίστηκε γύρω στα 470 - 460 π.Χ. και ο δωρικός ναός του Επικούρειου Απόλλωνα στη Φιγάλεια της Αρκαδίας, ο οποίος σχεδιάστηκε από τον Ικτίνο και σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση.

- Μεγάλη Ελλάδα: ο ναός της Αθηνάς σης Συρακούσες, ο ναός της Ήρας στην Ποσειδώνια και ο ναός του Δία στον Ακράγαντα.

2) Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη της πολεοδομίας;

Ιδιαίτερη πρόοδο σημειώνει η πολεοδομία στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ., κυρίως χάρη στη συμβολή του Ιπποδάμου από τη Μίλητο. Οι νέες πόλεις (π.χ. Πειραιάς, Ρόδος) διαθέτουν ένα σύστημα οριζόντιων και κάθετων δρόμων, με κανονικά οικοδομικά τετράγωνα, μέσα στα οποία χτίζονται τα ιδιωτικά και δημόσια κτίρια.

3) Τι γνωρίζετε για την εξέλιξη της πλαστικής;

Η σημαντική αλλαγή στον τομέα της πλαστικής συντελείται γύρω στο 480 π.Χ.: εγκαταλείπεται η αυστηρή κατά μέτωπο στάση των αρχαϊκών κούρων και επικρατεί μεγαλύτερη ελευθερία στην απόδοση της δομής του ανθρώπινου σώματος, καθώς το βάρος πέφτει στο ένα σκέλος, ενώ το άλλο λυγίζει στο γόνατο. Τα έργα που μας εισάγουν στο πνεύμα της κλασικής πλαστικής είναι κυρίως τα γλυπτά που διακοσμούσαν τα δύο αετώματα και δώδεκα από τις μετόπες του ναού του Δία στην Ολυμπία. Πρόκειται για έργα άγνωστων καλλιτεχνών, όπως άγνωστος είναι και ο μεγαλοφυής δημιουργός δύο χάλκι­νων αγαλμάτων: του Ηνίοχου, που βρίσκεται στο μουσείο των Δελφών, και του αγάλματος ενός θεού, πιθανότατα του Δία, που σήμερα βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.

4) Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι γλύπτες της περιόδου και τι γνωρί­ζετε νια το έργο τους;

-  ο Φειδίας: μεγαλοφυής καλλιτέχνης με ευρύτατες γνώσεις. Είχε αναλά­βει την εποπτεία ολόκληρου του οικοδομικού προγράμματος της Ακρόπολης και φιλοτέχνησε δύο χρυσελεφάντινα λατρευτικά αγάλματα κολοσσιαίου με­γέθους, της Αθηνάς Παρθένου στον Παρθενώνα και του Δία στην Ολυμπία (δε σώζονται). Το πνεύμα και η ποιότητα της τέχνης του αντικατοπτρίζονται σή­μερα στο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, που λαξεύτηκε από μεγάλο επι­τελείο καλλιτεχνών, με βάση τα σχέδια του (ξεχωρίζουν ο Αλκαμένης ο Λήμνιος και ο Αγοράκρπος ο Πάριος).

-  ο Πολύκλειτος (από το Άργος): δούλεψε περισσότερο στο χαλκό και φιλοτέχνησε ανδριάντες αθλητών. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις ιδανικές ανα­λογίες των αγαλμάτων, τις οποίες εφάρμοσε σ’ ένα έργο του, το Δορυφόρο (νέος που κρατά δόρυ). Τόσο αυτό, όσο και ο Διαδούμενος (νέος που δένει μια ταινία στο κεφάλι του), είναι σήμερα γνωστά μόνο από ρωμαϊκά αντίγρα­φα.

5) Τι γνωρίζετε για την εξέλιξη της αγγειογραφίας;

Η αττική αγγειογραφία συνεχίζει την πορεία της χωρίς σημαντικές αλλαγές, με την ερυθρόμορφη τεχνοτροπία, τα σχήματα και τη θεματογραφία του τέ­λους της αρχαϊκής εποχής. Αποκτά όμως τώρα μεγαλύτερη πειστικότητα στην απόδοση των μορφών, ενώ διαφαίνεται και η επίδραση από τις καινοτομίες και τις κατακτήσεις της ζωγραφικής. Χαρακτηριστική ομάδα αγγείων του δεύ­τερου μισού του 5ου αιώνα π.Χ. Είναι οι λευκές λήκυθοι, κυλινδρικά αγγεία με κάθετη λαβή που τοποθετούνταν στους τάφους γεμάτα αρωματικά έλαια. Οι μορφές αποδίδονταν με διάφορα χρώματα και τα θέματα είχαν σχέση με τον κόσμο των νεκρών.

6) Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι ζωγράφοι και ποιες οι κατακτήσεις της ζωγραφικής τον 5ο αιώνα π.Χ.;

α) Πολύγνωτος (από τη Θάσο): έδρασε στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα× ασχολήθηκε με το πρόβλημα του βάθους, κυρίως όμως προσπάθησε να απο­τυπώσει στα πρόσωπα των μορφών του την ψυχική τους κατάσταση. Τα πιο γνωστά έργα του βρίσκονταν στην Αθήνα και στους Δελφούς και είχαν θέ­ματα μυθολογικά και ιστορικά (δε σώζονται, εξαιτίας των φθαρτών υλικών που χρησιμοποιούνται στη ζωγραφική).

β) Παρράσιος (από την Έφεσο): χρησιμοποιώντας μόνο τη γραμμή, είχε την ικανότητα να δίνει βάθος στις μορφές. Η ακμή του τοποθετείται στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ.

γ) Απολλόδωρος (από την Αθήνα): απέδιδε το βάθος των μορφών με την τεχνική της φωτοσκίασης.

δ) Αγάθαρχος (από τη Σάμο): έκανε την πρώτη σοβαρή απόπειρα απεικό­νισης αντικειμένων με προοπτική.

ε) Μίκωνας (από την Αθήνα).

στ) Ζεύξης (από την Ηράκλεια).

 

                                                                                                                    

Ο Ηνίοχος

των Δελφών

                                                                                                                    

Σελίδες 206 – 214

Η ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ (περιληπτική απόδοση)

Τέλος Πελοποννησιακού πολέμου à Σπάρτη κυρίαρχη δύναμη στην Ελλάδα - συντηρητική πολιτική (επιβολή ολιγαρχικών πολιτευμάτων στις ελληνικές πόλεις. Στην Αθηνά επιβολή των «τριάκοντα τυράννων», που οι Αθηναίοι διώχνουν μετά 8 μήνες με ηγέτη το Θρασύβουλο και αποκαθιστούν τη δημοκρατία) à ανάκαμψη Αθήνας [συμμαχία με Πέρσες και δημιουργία αντισπαρτιατικού συνασπισμού με τη Θήβα, την Κόρινθο και το Άργος. Στη μάχη της Κορώνειας της Βοιωτίας οι Σπαρτιάτες με αρχηγό τον Αγησίλαο νικούν το συνασπισμό αλλά ο Αθηναίος στρατηγός Κόνων νικά τη Σπάρτη στην Κνίδο (Βοιωτικός ή Κορινθιακός πόλεμος 395 387 π.Χ.)] à αντίδραση Σπάρτης – αίτημα βοήθειας από τους Πέρσες à υπογραφή με Πέρσες Ανταλκίδειας ειρήνης (387 π.Χ.) [Όροι:  Οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και η Κύπρος περνούσαν στην κυριαρχία Περσών, ‚ Η Λήμνος, η Ίμβρος και η Σκύρος παρέμεναν στην κυριαρχία των Αθηναίων, ƒ Οι άλλες ελληνικές πόλεις θα έμεναν αυτόνομες]: οι Πέρσες αποκτούν μ’ αυτή την ειρήνη τη δυνατότητα να επεμβαίνουν στα ελληνικά πράγματα.

Το δυνάμωμα της Θήβας. Η Β΄ αθηναϊκή συμμαχία

1. Πολιτειακές εξελίξεις στη Θήβα (382 – 379 π.Χ.)

            Το 382 π.Χ., ύστερα από πρόσκληση Θηβαίων ολιγαρχικών, σπαρτιατικός στρατός καταλαμβάνει την ακρόπολη των Θηβών Καδμεία και επιβάλλει ολιγαρχικό πολίτευμα στην πόλη. Τρία χρόνια αργότερα, δημοκρατικοί Θηβαίοι, που είχαν καταφύγει στην Αθήνα, σε συνεργασία με τους πολίτες της Θήβας, εξοντώνουν τους ολιγαρχικούς και διώχνουν τη σπαρτιατική φρουρά από την Καδμεία.

2. Που οφείλεται το δυνάμωμα της Θήβας την εποχή αυτή και ποιες αντιδράσεις προκάλεσε;

            Η ισχυροποίηση της Θήβας την εποχή αυτή οφείλεται κυρίως στην ισχυροποίηση των δύο μεγάλων ηγετών της, του Επαμεινώνδα και του Πελοπίδα, που αναδιοργάνωσαν τη βοιωτική ομοσπονδία και ανέδειξαν τη Θήβα σε σημαντική στρατιωτική δύναμη. Το γεγονός αυτό ανησύχησε τους Αθηναίους και τους έκανε να στραφούν στη Σπάρτη. Με δική τους πρωτοβουλία πραγματοποιήθηκε το 371 π.Χ. στη Σπάρτη συνέδριο των ελληνικών πόλεων, με στόχο την υπογραφή ειρήνης που θα όριζε την αυτονομία κάθε πόλεως. Ο Επαμεινώνδας θέλησε να υπογράψει ως εκπρόσωπος όλων των βοιωτικών πόλεων, και μετά την άρνηση των ελληνικών πόλεων να αναγνωρίσουν τη θηβαϊκή ηγεμονία στη Βοιωτία, αποχώρησε.

3. Η μάχη στα Λεύκτρα (371 π.Χ.).

            Οι Σπαρτιάτες, με ηγέτη, το βασιλιά τους Κλεόμβροτο, επιχείρησαν να εισβάλουν στη Βοιωτία, για να αναγκάσουν τους Θηβαίους να αφήσουν τις βοιωτικές πόλεις αυτόνομες. Αλλά στη σύγκρουση που ακολούθησε στα Λεύκτρα (371 π.Χ.), οι Θηβαίοι συνέτριψαν το σπαρτιατικό στρατό (διακρίθηκε ο Ιερός Λόχος, επίλεκτο σώμα του θηβαϊκού στρατού).

4. Η σημασία της νίκης των Θηβαίων στα Λεύκτρα.

            Σφράγισε το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας και ανέδειξε τη Θήβα σε πρώτη δύναμη του ελληνικού χώρου× αποτέλεσμα ήταν η προσχώρηση πολλών πόλεων της κεντρικής κυρίως Ελλάδας στους Θηβαίους και η κατάλυση των φιλοσπαρτιατικών ολιγαρχικών καθεστώτων σε πολλές πόλεις της Πελοποννήσου.

5. Επεκτατικοί πόλεμοι και στρατιωτικές επιτυχίες των Θηβαίων στα χρόνια 370 – 362 π.Χ.

- Πελοπόννησος: Από το 370 π.Χ. ο Επαμεινώνδας πραγματοποιεί εισβολή στην Πελοπόννησο× ιδρύει ανεξάρτητο μεσσηνιακό κράτος αποσπώντας από τη Σπάρτη τα ευφορότερα εδάφη της και βοηθά στην ίδρυση ομοσπονδίας των αρκαδικών πόλεων με έδρα τη Μεγαλόπολη. Το 362 π.Χ., ενώ εκστράτευσε για τέταρτη φορά στην Πελοπόννησο, αντιμετώπισε τους συνασπισμένους Σπαρτιάτες, Αθηναίους, Μαντινείς, Ηλείους και Αχαιούς στη Μαντίνεια της Αρκαδίας. Ενώ η νίκη έκλινε προς το μέρος των Θηβαίων, σκοτώθηκε ο Επαμεινώνδας και η μάχη έληξε χωρίς νικητή.

- Θεσσαλία – Μακεδονία: Ο Πελοπίδας κατόρθωσε να επεκτείνει την επιρροή της Θήβας και στις περιοχές αυτές. Από τη Μακεδονία πήρε ομήρους 30 νέους ευγενείς× ανάμεσά τους και τον μετέπειτα βασιλιά Φίλιππο Β΄. Σκοτώθηκε το 364 π.Χ. σε μία σύγκρουση με τον τύραννο των Φερρών Αλέξανδρο.

6.  Ποια κατάσταση επικρατούσε στον ελληνικό χώρο γύρω στα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ.;

            Καμία από τις πόλεις της νότιας Ελλάδας δεν ήταν σε θέση να διαδραματίσουν ηγετικό ρόλο: ο θάνατος του Επαμεινώνδα είχε σημάνει το τέλος της θηβαϊκής ηγεμονίας, η Σπάρτη είχε δεχτεί ισχυρά πλήγματα και βρισκόταν σε δύσκολη κατάσταση και η Αθηναϊκή ηγεμονία είχε εξασθενήσει, ιδίως μετά την αποστασία σημαντικών συμμάχων, όπως η Ρόδος, η Χίος και η Κως (η αποστασία αύτή είχε προκαλέσει το λεγόμενο «Συμμαχικό πόλεμο», 357 – 355 π.Χ.).