ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ-ΠΑΡΑΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ

« Η προπαγάνδα είναι ένα ανηλεές σφυροκόπημα, μια τεχνική επηρεασμού της ανθρώπινης δράσης με τη σκόπιμα διευθετημένη παρουσίαση μιας κατάστασης ».

 

Ορισμός – γενικά : Η ενημέρωση στην εποχή μας είναι δικαίωμα. « Καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του και το δικαίωμα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, κι από όλο τον κόσμο». ( Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, άρθρο 19 ).

 Προπαγάνδα – παραπληροφόρηση Στην εποχή μας το δικαίωμα των πολιτών στην αντικειμενική και ολόπλευρη ενημέρωση είναι κοινωνικά κατακτημένο και θεσμικά κατοχυρωμένο. Η δημοκρατική πολιτεία δεν ανέχεται τη λογοκρισία και δεν επιτρέπει την αυθαίρετη επέμβαση της εξουσίας στην πληροφόρηση της κοινής γνώμης. Ανώτερη αρχή της είναι η πνευματική ελευθερία και αυτή αναγκαία προϋποθέτει την ελευθερία στη μετάδοση των πληροφοριών και τη διακίνηση των ιδεών. Προϋποθέτει, με άλλα λόγια, την απρόσκοπτη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης. Φαινόμενα, λοιπόν, ασφυκτικού κρατικού ελέγχου στα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα πληροφόρησης δεν υπάρχουν πια στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες . Είτε είναι ιδιωτικά είτε κρατικά, τα μέσα αυτά λειτουργούν σε καθεστώς ελευθερίας, που εγγυάται την ανεπηρέαστη άσκηση της ενημερωτικής αποστολής τους . Και ενώ θα έπρεπε να προσφέρεται καλύτερη , πληρέστερη και αντικειμενικότερη πληροφόρηση, όλο και περισσότερο διαπιστώνουμε πως ορισμένοι παράγοντες έρχονται να επηρεάσουν αρνητικά τη λειτουργία των μέσων αυτών, να νοθεύσουν την ποιότητα της παρεχόμενης ενημέρωσης και να γεννήσουν φαινόμενα παραπληροφόρησης και παραπλάνησης της κοινής γνώμης . Παραπληροφόρηση είναι η αθέμιτη και συστηματική προσπάθεια μονόπλευρου επηρεασμού της κοινής γνώμης προς την κατεύθυνση που επιθυμούν οι περιφρονητές του πλήθους. Η προπαγάνδα κρύβει μέσα της σκοπιμότητα, υστεροβουλία και ιδιοτέλεια, γι’ αυτό κι αντιδιαστέλλεται με την πειθώ.

Μορφές προπαγάνδας: πολιτική, κοινωνική, θρησκευτική, εθνική, ιδεολογική, εμπορική.

Εκφραστές της προπαγάνδας: κατά κανόνα κάνουν χρήση της προπαγάνδας οι φορείς εξουσίας, τα ΜΜΕ ( λ.χ. διαφήμιση ), τα κόμματα, οι θρησκευτικές / εκκλησιαστικές οργανώσεις, η εκπαίδευση ( σε κάθε βαθμίδα ), η πνευματική ηγεσία ( κριτικοί, επιστήμονες, καλλιτέχνες, διανοούμενοι μέσω βιβλίων ) .

Αίτια προπαγάνδας – παραπληροφόρησης

 

Σήμερα, δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν φαινόμενα ασφυκτικού κρατικού ελέγχου στα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες.

Είτε είναι ιδιωτικά είτε κρατικά, τα μέσα αυτά λειτουργούν σε καθεστώς ελευθερίας, που εγγυάται την ανεπηρέαστη από κρατικές παρεμβάσεις άσκηση της ενημερωτικής αποστολής τους. Κι ενώ θα έπρεπε να προσφέρεται καλύτερη, πληρέστερη κι αντικειμενικότερη πληροφόρηση, όλο και περισσότερο διαπιστώνουμε πως ορισμένοι νέοι παράγοντες έρχονται να επηρεάσουν αρνητικά τη λειτουργία των μέσων αυτών, να νοθεύσουν την ποιότητα της παρεχόμενης ενημέρωσης και να γεννήσουν φαινόμενα παραπληροφόρησης της κοινής γνώμης.

Ο κυριότερος ανάμεσά τους είναι οι οικονομικοί λόγοι. Στην πλειοψηφία τους τα ΜΜΕ αποτελούν ιδιωτικές επιχειρήσεις, που κύριο σκοπό έχουν το κέρδος. Στο πλαίσιο, λοιπόν, του σκληρού ανταγωνισμού  που διεξάγεται ανάμεσα στα τηλεοπτικά κανάλια, στις εφημερίδες και τους ραδιοφωνικούς σταθμούς η αλήθεια και η αντικειμενικότητα συχνά θυσιάζονται στο βωμό της εμπορικής επιτυχίας. Αυτό σημαίνει πως η είδηση δεν επιλέγεται με κριτήριο την αξία αλλά τον εντυπωσιασμό, δε μεταδίδεται αμερόληπτα κι αντικειμενικά αλλά με τον αρεστό για τους αποδέκτες της τρόπο. Ο κιτρινισμός και η σκανδαλοθηρία, η αποσιώπηση και η διαστρέβλωση της αλήθειας, που όλο και συχνότερα παρατηρούνται, μαρτυρούν με τρόπο αδιάψευστο τη δυσάρεστη αυτήν εξέλιξη.

Άλλοτε, πάλι, διαπιστώνεται υποταγή των ΜΜΕ σε πολιτικά συμφέροντα και σκοπιμότητες. Στην περίπτωση αυτή γίνονται υποχείριο πολιτικών κέντρων που τα χρησιμοποιούν, για να αυξήσουν τη δύναμη και την επιρροή τους στο λαό. Αναπόφευκτα, το συμφέρον του κόμματος ή του πολιτικού υποσκελίζει την αρχή της αλήθειας στη μετάδοση μιας είδησης και μετατρέπει τα ΜΜΕ σε συγκαλυμμένο όργανο πολιτικής παραπληροφόρησης και προπαγάνδας.

Πέρα, όμως, από τούτες τις εξωτερικές παρεμβάσεις στο έργο της δημοσιογραφίας υπάρχει κι ο υποκειμενικός παράγοντας, που φέρει τη δική του – μικρή βέβαια αλλά όχι αμελητέα – ευθύνη για τα φαινόμενα παραπληροφόρησης. Ο δημοσιογράφος, ως άνθρωπος, έχει διαμορφωμένο κοσμοείδωλο, συγκροτημένη ιδεολογία και συγκεκριμένη πολιτική τοποθέτηση. Μπορεί, βέβαια, όπως ειπώθηκε, « οι ειδήσεις να ανήκουν στον αναγνώστη και μόνο η ορθογραφία στο δημοσιογράφο », αλλά ο δεύτερος δεν είναι μηχανή συγκέντρωσης και μετάδοσης πληροφοριών. Κατά την εργασία του πολλοί υποκειμενικοί παράγοντες, όπως η ψυχική διάθεση, η πολιτική τοποθέτηση και η κομματική ένταξη, μπορεί να υπεισέλθουν, για να δημιουργήσουν, αθέλητα ή ηθελημένα, μικρότερα ή μεγαλύτερα  προβλήματα στην αντικειμενικότητα της είδησης που μεταδίδει.

Επίσης, επιπλέον αίτια διάδοσης της προπαγάνδας είναι :

Η κρίση ανθρωπισμού και ηθικής που καθιστά τον άνθρωπο μέσο. Η εξυπηρέτηση οικονομικών, εθνικών, πολιτικών συμφερόντων και σκοπιμοτήτων.

Η προκύπτουσα ανασφάλεια από την ύπαρξη ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Η έλλειψη ουσιώδους παιδείας.

Η διαπλοκή των ΜΜΕ και των πολιτικών.

Ο φανατισμός.

Οι παράγοντες που καθιστούν ευάλωτο το δέκτη και γενικά την κοινή γνώμη στην προπαγάνδα είναι:

Η στρατηγική και οι μηχανισμοί της με τεχνικές που παγιδεύουν.

Η αδυναμία κριτικής ματιάς ως απόρροια του χαμηλού πνευματικού επιπέδου.

Η τεχνολογική κι επιστημονική ανάπτυξη, όπως και η εφαρμογή της γνώσης που ανήγαγε την προπαγάνδα σε επιστήμη (π.χ. τηλεόραση ).

Η ελλιπής ενημέρωση, σε μια εποχή συνθετότητας.

Η δύναμη της μάζας που υποβάλλει συνήθως να ακολουθούνται πιστά όσα υιοθετούν οι περισσότεροι.

Το αντιπνευματικό «προφίλ» της εποχής μας με το προσωπείο του καταναλωτισμού.

Η ειδίκευση που οδηγεί στη μονομέρεια και προάγει την άγνοια.

Η δυσλειτουργία των θεσμών ( οικογένεια, σχολείο, ΜΜΕ, πνευματική ηγεσία ).  

 

Επιπτώσεις ( στόχοι ) προπαγάνδας / παραπληροφόρησης

Η προπαγάνδα με τη στρατηγική και τους μηχανισμούς της επιχειρεί να διαμορφώσει ένα « είδος » πολιτών και να επηρεάσει συνολικά το κοινωνικό γίγνεσθαι. Στην ουσία ευτελίζει τον άνθρωπο, εκφυλίζει τους θεσμούς και ναρκοθετεί την πρόοδο. Συγκεκριμένα:

Τα ΜΜΕ μετατρέπονται σε μηχανισμό παραπληροφόρησης, παραπλάνησης κι αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης. Η πληροφόρηση που προσφέρουν δε φωτίζει, δεν αποκαλύπτει, αλλά παραμορφώνει και συσκοτίζει την πραγματικότητα, παραπλανά και χειραγωγεί την κοινή γνώμη. Με περίτεχνες μεθόδους η αλήθεια παραποιείται, αποσιωπάται, διαστρεβλώνεται. Η είδηση συγχέεται με το σχόλιο και η πληροφορία μεταδίδεται με τρόπο που να κατευθύνει το κοινωνικό σώμα στις επιθυμητές για τα οικονομικά και πολιτικά κέντρα στάσεις και συμπεριφορές απέναντι σε πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις. Έτσι, τα μέσα ενημέρωσης καθίστανται επικίνδυνη απειλή για το άτομο και την κοινωνία.

Με την παραπληροφόρηση χαλκεύονται τα αόρατα αλλά πανίσχυρα δεσμά της σύγχρονης δουλείας. Πρόκειται για δουλεία πνευματική και ψυχική, που στερεί την αυτοβουλία και την ελευθερία στη σκέψη και τη συμπεριφορά. Γιατί όσο κακοποιείται η αλήθεια, τόσο περισσότερο ο άνθρωπος βυθίζεται στην άγνοια και καθίσταται ευκολότερη η χειραγώγησή του. Κύριος στόχος, δηλαδή, είναι η μεταβολή των πολιτών σε πειθήνια όργανα, ετεροκατευθυνόμενα κι άβουλα όντα. Η προπαγάνδα αλλοιώνει την πραγματικότητα και συσκοτίζει την κρίση του δέκτη, ώστε να είναι ευάλωτος στο δογματισμό, την αδιαλλαξία. Υποκλέπτει την πνευματική του ελευθερία, ανοίγει το δρόμο της χειραγώγησης και της ομοιομορφίας.

Επιχειρείται συστηματική προβολή υλιστικών προτύπων με στόχο τον καταναλωτισμό και την αλλοίωση του ανθρώπου ( ηθική, κοινωνική κι επαγγελματική ). Αυτή η εμπορική προπαγάνδα ντύνεται με το εύσχημο προσωπείο των διαφημίσεων.

Πέρα από το άτομο, σοβαροί κίνδυνοι απειλούν και την κοινωνία. Και τούτο γιατί μόνο η γνώση της αλήθειας μπορεί να την καταστήσει ικανή να διορθώσει τα κακώς κείμενα και να επιλύσει τα προβλήματά της. Όταν, όμως, η αλήθεια αποσιωπάται, τότε η παραπληροφόρηση αδρανοποιεί το κοινωνικό σώμα, αποπροσανατολίζει την κοινή γνώμη από τα σημαντικά θέματα και στρέφει το κοινωνικό ενδιαφέρον σε επουσιώδη. Κι όσο συνεχίζει η πληροφόρηση να κρύβει την αλήθεια, τόσο τα προβλήματα διαιωνίζονται, οι πληγές  κακοφορμίζουν και η θεραπεία τους γίνεται όλο και δυσκολότερη .      

Διαφθείρει συνειδήσεις, καλλιεργεί το ψέμα και κατακρεουργεί την αλήθεια, ποδοπατά τις ηθικές αξίες, υπονομεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Κοινωνική απειλή της παραπληροφόρησης είναι κι ο κίνδυνος υπονόμευσης του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η κατευθυνόμενη πληροφόρηση δεν ελέγχει τα πολιτικά πρόσωπα με γνώμονα την αξιοπιστία τους και δεν αποτιμά τις ενέργειές τους με κριτήριο το κοινό καλό. Προβάλλει μόνο ό,τι κι όποιους συγκλίνουν με το συμφέρον που υπηρετεί και στην αντίθετη περίπτωση κακοποιεί την αλήθεια. Έτσι, ο λαός προβαίνει σε κατευθυνόμενες, υποβαλλόμενες πολιτικές πρακτικές, που ουσιαστικά ακυρώνουν τον κυριαρχικό ρόλο που η δημοκρατία τού επιτάσσει. Μπορεί τυπικά να κατέχει και να ασκεί την εξουσία, αλλά στην πράξη αυτή περιέρχεται στα χέρια των λίγων, αυτών που έχουν τη δύναμη να ελέγχουν την πολιτική βούλησή του.

Καθιστά φασματική την ειρήνη λόγω του μεθοδευμένου εθνικισμού και της ξενοφοβίας. Προλειαίνει το έδαφος για επεκτατικούς πολέμους.

«Επιστρατεύει» την τέχνη ( στρατευμένη τέχνη ) κι αλλοιώνει τον υγιή προσανατολισμό της. Οδηγεί σε εκφυλισμό την αθλητική ιδέα κι επιφέρει εν γένει πολιτιστική υποβάθμιση.

 

Προτάσεις άμυνας στην προπαγάνδα – παραπληροφόρηση

Με δεδομένους, λοιπόν, τους κινδύνους που η παραπληροφόρηση εγκυμονεί για το άτομο, την κοινωνία και τη δημοκρατία, είναι επιτακτική η ανάγκη λήψης μέτρων για την εξάλειψή της. Αυτό, όμως, δεν πρόκειται να επιτευχθεί όσο τα μέσα ενημέρωσης λειτουργούν κάτω από την κηδεμονία πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων. Κι αφού είναι δύσκολη η απαλλαγή τους από τα κέντρα αυτά, δύο είναι οι απαιτούμενοι όροι που μπορούν να φέρουν λύση: από τη μια θέσπιση κι εφαρμογή ενός κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας, που θα ελέγχει την ποιότητα της προσφερόμενης πληροφόρησης κι από την άλλη ανάπτυξη κριτικής στάσης από την πλευρά των πολιτών, που θα τους προστατεύει από τον κίνδυνο πνευματικής χειραγώγησης.

Τα ΜΜΕ πρέπει να είναι ανεξάρτητα κι αυτόνομα από κάθε εξάρτηση οικονομική – πολιτική …

Ο πολίτης οφείλει να συνειδητοποιήσει τις διαστάσεις του προβλήματος, να επιδιώξει μονόπλευρη ενημέρωση, να διασταυρώνει τις πληροφορίες, να επιδεικνύει αίσθημα ευθύνης, πολιτική ωριμότητα, να είναι απαλλαγμένος από δογματισμούς, απαγκιστρωμένος από αυθεντίες κι απεγκλωβισμένος από τεχνοκρατικές αντιλήψεις.

Φορείς αγωγής: Η οικογένεια οφείλει να ωθεί στο γόνιμο διάλογο και στη διαμόρφωση ελεύθερης σκέψης.

Το σχολείο έχει χρέος να παρέχει ιστορική μνήμη, ώστε να μη γίνεται ο άνθρωπος έρμαιο της ιστορικής πλαστογράφησης, γλωσσική καλλιέργεια, για να εντοπίζονται οι τεχνικές της προπαγάνδας, ανθρωπιστική παιδεία με σκοπό την απόκτηση συνειδησιακού βάθους, την κοινωνική συνείδηση.

Η πνευματική ηγεσία οφείλει να αφυπνίσει την κοινή γνώμη και να αρνείται τη «στράτευση» .

Το πολίτευμα / Κράτος πρέπει να εφαρμόζει όλες τις επιταγές του δημοκρατικού πολιτεύματος, να υπάρχει σύνεση και ήθος στην πολιτική ηγεσία, ορθολογισμός με στόχο το κοινό καλό.