« Εξειδίκευση / καταμερισμός εργασίας »

« Εξειδίκευση / καταμερισμός εργασίας »

 

Ορισμός – γενικά : Η εξειδίκευση αποτελεί την ανώτατη μορφή καταμερισμού εργασίας μέσα στις συνθήκες της επιστημονικής, τεχνολογικής και βιομηχανικής επανάστασης. Ο όρος δηλώνει όχι μόνο την αποκλειστική απασχόληση του ανθρώπου σ’ ένα συγκεκριμένο επιστημονικό ή εργασιακό τομέα αλλά και την πλήρη, κατά το δυνατό, γνώση του τομέα αυτού. Πρόκειται, δηλαδή, για μια μορφή γνωστικού κι επαγγελματικού περιορισμού με αρνητικές συνέπειες σε πνευματικό και ψυχικό επίπεδο αλλά χρήσιμου κι αναγκαίου για λόγους οικονομικούς, τεχνικούς κι επιστημονικούς. [1]

Ετυμολογία

Ειδίκευση < ειδικός < είδος

Συνώνυμα = καταμερισμός εργασίας, μονομέρεια, ειδικότητα

Αντίθετα = γενίκευση

 

Ιστορική αναδρομή

Πρώτος μεγάλος κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι ο διαχωρισμός των φύλων που βοήθησε να αναπτυχθεί σημαντικά η παραγωγικότητα της εργασίας και δημιούργησε τις υλικές προϋποθέσεις για τη γέννηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της ταξικής κοινωνίας. Ο δεύτερος μεγάλος κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι ο διαχωρισμός της χειροτεχνίας από την αγροτική οικονομία, που συνέβαλε στην παραπέρα ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας και στην ανάπτυξη της εμπορευματικής παραγωγής. Ο τρίτος μεγάλος κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι ο διαχωρισμός της τάξης των εμπόρων. Στις μέρες μας η επέκταση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας πέρα από τα πλαίσια της εθνικής οικονομίας των χωρών

και η ανάπτυξη των διεθνών ανταλλαγών στη θέση της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής οδηγούν στη δημιουργία του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας.

Γενικός καταμερισμός της εργασίας καλείται ο καταμερισμός της κοινωνικής παραγωγής στους μεγάλους τομείς της: γεωργία, βιομηχανία, μεταφορές. Μερικός κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας είναι η διαίρεση αυτών των τομέων σε άλλους υποτομείς. Ατομικός καταμερισμός εργασίας είναι ο καταμερισμός της εργασίας μέσα στο εργαστήριο. Ο καταμερισμός της εργασίας εκφράζεται στην αλληλεξάρτηση και στην ανταλλαγή δραστηριοτήτων στους ανθρώπους.

Οι αρχαίοι στοχαστές (Πλάτων, Ξενοφών κ.ά.) εκτιμούν ιδιαίτερα τα πλεονεκτήματα που έχει για την κοινωνία, στο σύνολό της, ο καταμερισμός της εργασίας : τα εμπορεύματα κατασκευάζονται καλύτερα, οι άνθρωποι μπορούν να διαλέξουν τον τομέα δραστηριότητάς τους ανάλογα με τις κλίσεις τους. Ο Adam Smith, στον οποίο ανήκει ο όρος «κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας», αρχίζει το βιβλίο του «Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των λαών» με μια αποθέωση του καταμερισμού, ο οποίος οδηγεί στη «μέγιστη πρόοδο των παραγωγικών δυνάμεων, της επιδεξιότητας και της νοημοσύνης του εργαζόμενου», αλλά στο τέλος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο καταμερισμός της εργασίας μετατρέπει τον εργαζόμενο σε ένα περιορισμένο ον.

Η σύγχρονη τάση στην ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας είναι ο αποχωρισμός όλο και νέων τομέων, που είναι απαραίτητοι για τη λειτουργία και την ανάπτυξη της κοινωνίας, η αύξηση των υποδιαιρέσεών τους και αντίστοιχα η επέκταση του επαγγελματικού καταμερισμού της εργασίας. Στη σημερινή υλική παραγωγή εκπροσωπούνται διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης – η χειρωνακτική εργασία, η μηχανοποίηση , η αυτοματοποίηση - και οι συνδεδεμένες με αυτές μορφές καταμερισμού εργασίας. Στη σφαίρα της επιστήμης - μεγάλα επιστημονικά, ερευνητικά ινστιτούτα, σημαντικός αριθμός τομέων, επιστημονικών ειδικοτήτων, τεχνολογικός

καταμερισμός εργασίας - παρουσιάστηκε η ανάγκη οργάνωσής της και της δημιουργίας οργάνων διεύθυνσης και συντονισμού. Αποχωρίζονται και αναπτύσσονται επίσης κι άλλοι τομείς της κοινωνίας, όπως η εκπαίδευση και η υγειονομική περίθαλψη.

Εξειδίκευση: Σήμερα ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας εξαιτίας της μεγάλης ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας παρουσιάζεται με τη μορφή της εξειδίκευσης. Εξειδίκευση ορίζεται η διαρκής, μεθοδική και συστηματική προσπάθεια του ατόμου να γνωρίσει σε πλάτος και βάθος ένα συγκεκριμένο τομέα της επιστήμης, της τεχνολογίας, της τεχνικής, με απώτερο σκοπό την καλύτερη ποσοτικά και ποιοτικά απόδοσή του. Επομένως, είναι η αποκλειστική ενασχόληση με ένα πολύ μερικό και ειδικό αντικείμενο εργασίας ή μελέτης και η παράλληλη απόκτηση πολύ ειδικών γνώσεων γύρω από το ίδιο αντικείμενο.

Λόγοι που καθιστούν αναγκαία την ειδίκευση

Πνευματικοί

· Δημιουργία νέων επιστημών

· Ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας σε νέους κλάδους και νέες κατευθύνσεις

· Εκρηκτικός πολλαπλασιασμός των γνώσεων

· Πεπερασμένο του ανθρώπινου νου = αδύνατη η κατάκτηση όλων των ανθρώπινων γνώσεων

· Πλουραλισμός μεθόδων, «σχολών» και τεχνικών

· Η ανάγκη εμβάθυνσης στις επιστήμες

· Η αξίωση για καλύτερους επιστήμονες

Κοινωνικοί

· Η ακρίβεια και η ταχύτητα, ο γρήγορος ρυθμός της σύγχρονης ζωής.

· Η καταναλωτική κοινωνία που προϋποθέτει αυξημένη παραγωγικότητα της εργασίας σεόλους τους τομείς.

· Ο πολλαπλασιασμός των αναγκών που δημιούργησε η συμβίωση των ανθρώπων.

· Τα συνεχώς αυξανόμενα πολυδιάστατα προβλήματα των σύνθετων και πολύπλοκων σύγχρονων κοινωνιών χρήζουν ειδικών γνώσεων

· Η απαίτηση για βελτίωση της ποιότητας ζωής συνδέθηκε με τη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων

Οικονομικοί

· Η μετατροπή της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη

· Ο οικονομικός νόμος της μέγιστης αποδοτικότητας σε ελάχιστο χρόνο

· Ο πολύπλοκος χαρακτήρας της παραγωγής με την υπερανάπτυξη τομέων του υλικοτεχνικού πολιτισμού

· Ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ ατόμων και κρατών

· Η διεύρυνση της αγοράς, ειδικότερα με την τελειοποίηση των μέσων μεταφοράς

· Η δημιουργία πολλών επαγγελμάτων

· Η αύξηση του καταναλωτισμού επέβαλε την αύξηση της παραγωγής

 

Κίνδυνοι από την υπερειδίκευση

Για την ανθρώπινη φύση

· Πνευματική μονομέρεια και τυποποίηση, δημιουργία μονοδιάστατων άνθρωπων.

Επιβεβαιώνεται στην εποχή μας ο αφορισμός του Θωμά του Ακινάτη: "Timeo hominem unius Iibri" (= φοβάμαι τον άνθρωπο του ενός βιβλίου).

· Κατάτμηση της ανθρώπινης προσωπικότητας

· Αποσύνδεση από την κοινωνική προβληματική

· Απώλεια της προσωπικής ελευθερίας

· Ο άνθρωπος γίνεται δούλος της μηχανής, μηχανοποίηση

· Θυσιάζουμε τη φαντασία, τη πρωτοβουλία και την ευαισθησία μας στο βωμό του κέρδους

· Τροφοδοτούμε την αλαζονική αυταπάτη για φιλόδοξες επιδιώξεις τίτλου και αμοιβών

· Άμβλυνση βασικών στοιχείων της ανθρώπινης προσωπικότητας (υπευθυνότητα, ανθρωπισμός)

· Μετατρεπόμαστε σε στυγνούς τεχνοκράτες - άνθρωποι ικανοί για οικονομικοτεχνική πρόοδο, αλλά ανίκανοι για πνευματική και ηθική ανύψωση

· Πλήξη και ανία, μονοτονία με αποτέλεσμα την ψυχική αποστέγνωση του ατόμου

· Χάνεται η πολυπρισματικότητα στη θεώρηση του κόσμου

· Αδιαφορία για την ευρύτερη πνευματική καλλιέργεια

· Στέρηση της χαράς της δημιουργίας και της ηθικής ικανοποίησης, αφού περιορίζεται η συμμετοχή του ειδικού σε συγκεκριμένο τομέα του παραγόμενου έργου

Ανάλυση: Η τυφλή προσκόλληση στην εξειδίκευση οδηγεί στην πνευματική μονομέρεια.

Περιορίζεται η κριτική σκέψη και ο προβληματισμός του ατόμου, ενώ οι πνευματικοί ορίζοντές του συρρικνώνονται, εφόσον παραιτείται από οποιαδήποτε άλλη πνευματική αναζήτηση πέρα από το περιορισμένο αντικείμενο της εργασίας του. Στερείται, λοιπόν, πολύπλευρης καλλιέργειας και είναι εύκολο να αποπροσανατολιστεί, ειδικά σήμερα που δέχεται πλήθος μηνυμάτων. Ο άνθρωπος γίνεται μονοδιάστατος, οδηγείται σε απολυτότητες, δεν αμφιβάλλει γόνιμα και μετατρέπεται σε θύμα προπαγάνδας και μαζοποίησης. Ο πνευματικός λήθαργος που τον χαρακτηρίζει, τον κάνει περισσότερο επιρρεπή στα υλικά και στείρα τεχνοκρατικά πρότυπα της εποχής, με αποτέλεσμα να εγκλωβίζεται σε έναν υπερεντατικό τρόπο άσκησης της εργασίας, που εκφυλίζει τον ευρύτερο δυναμισμό του και τον υποδουλώνει στην ασύδοτη μανία συσσώρευσης χρημάτων, με απώτερο στόχο την υπερκατανάλωση. Η σχέση του ανθρώπου με την εργασία αντιστρέφεται και αντί η εργασία να αποτελεί αντικείμενο και αποδέκτη των ενεργειών του ανθρώπου, με στόχο μια άνετη ζωή, ο άνθρωπος ζει για να εργάζεται και σε αρκετές περιπτώσεις, ιδιαίτερα σε τεχνικές εργασίες, επαναλαμβάνει διαρκώς τις ίδιες κινήσεις, λειτουργεί μηχανικά και τυποποιείται. Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο γνωσιολογικό, αλλά και ηθικό. Ο μονολιθικός αυτός άνθρωπος, δηλαδή ο τυφλά προσηλωμένος μόνο σε έναν τομέα, παραμελεί την ίδια του την εσωτερικότητα, στερείται αυτοκριτικής, παραγκωνίζοντας τις αληθινές αξίες, χάνοντας το μέτρο και οδηγούμενος στην ηθική πλαδαρότητα και την αλλοτρίωση. Το χειρότερο μάλιστα είναι ότι, μέσα από αυτή την περιχαράκωση της σκέψης και των δραστηριοτήτων του, το άτομο βιώνει τη μονοτονία, την πλήξη, τον κορεσμό ακόμη και το άγχος. Χάνει την πρωτοτυπία και τη δημιουργικότητά του και μπορεί να διαπρέπει στον τομέα του, αλλά ευρύτερα μετατρέπεται σε μια επίπεδη προσωπικότητα, χωρίς ενδιαφέροντα, ώστε ακόμη και στον ελεύθερο χρόνο του παύει να ψυχαγωγείται και συνήθως εκτονώνεται. Αυτό δεν είναι τυχαίο, εφόσον η καθημερινή του ζωή είναι πιεστική και πανομοιότυπη. Ζητά συνεπώς μια ψυχική εκφόρτιση, χωρίς να συνειδητοποιεί τη λύτρωση που προσφέρει η ποιοτική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

Για την κοινωνία

· Αδυναμία συνολικής προόδου της ανθρώπινης επιστήμης

· Διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα στις Επιστήμες του Ανθρώπου και στις Επιστήμες της Φύσης

· Ανευθυνότητα των επιστημόνων και υποστήριξη του δόγματος «η επιστήμη για την επιστήμη»

· Κατασκευή μέσων μαζικής καταστροφής

· Συγκέντρωση κοινωνικοπολιτικής δύναμης σε τεχνοκράτες

· Μονόπλευρη και τεχνοκρατική παιδεία, πολιτιστική στασιμότητα

· Η επιστήμη αποβαίνει μέσο πλουτισμού και χάνει σταδιακά την ανθρωπιστική διάστασή της.

· Αποξένωση και μοναξιά λόγω της τυποποίησης των σχέσεων. Η επαγγελματική αποξένωση επεκτείνεται και στην κοινωνική απομόνωση του ειδικού

· Αποχή από τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα. Η αδιαφορία αυτή αυξάνει τα κοινωνικά προβλήματα και γεννά φαινόμενα μεσσιανισμού

Ανάλυση: Η πνευματική μονομέρεια, προϊόν της στυγνής ειδίκευσης, έχει δυστυχώς και κοινωνικές προεκτάσεις. Το προσκολλημένο άτομο αποποιείται των ευθυνών του απέναντι στους άλλους και στην κοινωνία, θεωρώντας ως μοναδικό τομέα ευθύνης του την ειδικότητά του. Αδιαφορεί, λοιπόν, για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις, δεν μπορεί να διαμορφώσει υπεύθυνη προσωπική άποψη για τα πράγματα, δεν είναι ώριμος πολίτης και εύκολα μετατρέπεται σε υπήκοο ή τυφλό οπαδό. Δεν έχει τη δυνατότητα, επομένως, να αποκτήσει μια οργανωμένη αντίληψη των πραγμάτων και του κόσμου, ενώ ταυτόχρονα δεν αξιοποιεί κατάλληλα τη δημιουργικότητα που διαθέτει, γιατί δε συμμετέχει στα κοινά και αδιαφορεί για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων και την πρόοδο της κοινωνίας. Υπάρχει, συνεπώς, κίνδυνος και για την κοινωνική συνοχή - ευρυθμία και για τη δημοκρατία, αφού ο μονολιθικός αυτός πολίτης λησμονεί τις κοινωνικές ελευθερίες, τους νόμους και τη λειτουργία των θεσμών, δεν προβαίνει σε έλεγχο της εξουσίας και της πολιτικής ζωής, ενώ ακολουθεί ατομικιστική πορεία και υπερτονίζει τις προσωπικές του ανάγκες σε σχέση με τις κοινωνικές. Καθοριστικός είναι συνεπώς ο ρόλος της στείρας εξειδίκευσης στην αποξένωση των ατόμων, γιατί, εκτός των στοιχείων που προαναφέρθηκαν, δεν υπάρχουν κοινά σημεία αναφοράς και επικοινωνίας, εφόσον ο καθένας, διαθέτοντας μια εντυπωσιακή ποσότητα και ποιότητα γνώσεων στο συγκεκριμένο αντικείμενό του, αδιαφορεί για τους άλλους γνωστικούς τομείς ή ενασχολήσεις, οπότε το έδαφος δεν είναι πρόσφορο για αληθινή ανθρώπινη επαφή. Η συγκεκριμένη ανευθυνότητα του πολίτη επεκτείνεται και σε άλλους τομείς, γιατί ο άνθρωπος αυτός, απομονωμένος από το εξωεπαγγελματικό γίγνεσθαι, δε συμμετέχει σε πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις, αδιαφορεί για σημαντικά ζητήματα, όπως οι τέχνες, η γλώσσα, οι παραδόσεις, και αυτή του η πνευματική κενότητα γίνεται επομένως επικίνδυνη για την αλλοίωση της ίδιας της πολιτιστικής του ταυτότητας και της εθνικής του φυσιογνωμίας. Σε μια εποχή, μάλιστα, που το φαινόμενο της διεθνοποίησης διευρύνεται και γίνεται λόγος για τη διαμόρφωση ενός κοσμοπολιτισμού, ο συνεπής και δυναμικός πολίτης είναι σε θέση να παρακολουθήσει τις διεθνείς εξελίξεις, ώστε να ευαισθητοποιείται για την επίλυση των διάφορων προβλημάτων. Αντίθετα, στην περίπτωση της υπερειδίκευσης, τα περιθώρια για την επίτευξη του παραπάνω στόχου περιορίζονται σημαντικά, ο άνθρωπος απομακρύνεται από τα τεκταινόμενα και δεν είναι πλέον ο ίδιος πρωταγωνιστής. Αλλά ακόμη και σε επιστημονικό και επαγγελματικό επίπεδο ελλοχεύει ο κίνδυνος της επικράτησης στυγνών τεχνοκρατών,που, χωρίς ευαισθησίες, «θυσιάζουν» τον παράγοντα άνθρωπο στο όνομα της υπερανάπτυξης, του κέρδους και των σκοπιμοτήτων.

 

 

 

 

---

[1] Εσφαλμένα πολλοί πιστεύουν ότι η ειδίκευση είναι θετική έννοια και η εξειδίκευση αρνητική. Η διαφορά ωστόσο των δύο εννοιών δεν είναι ποιοτική αλλά ποσοτική και αφορά στην έκταση και το εύρος του γνωστικού αντικειμένου. Η έκρηξη των γνώσεων δημιούργησε πλέον όχι μόνο την ανάγκη της ειδίκευσης αλλά και της εξειδίκευσης, δηλαδή της ενασχόλησης με ακόμη πιο συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο. π.χ. Επάγγελμα: Γιατρός, ειδίκευση: Ορθοπεδικός, εξειδίκευση: Σπονδυλική στήλη. Η αρνητική έννοια - κατάσταση είναι η τυφλή προσκόλληση του ανθρώπου στην ειδίκευση, δηλαδή ο εγκλωβισμός του σε αυτήν, που τον οδηγεί στη μονοδιάστατη θεώρηση των πραγμάτων. Η εποχή της παντογνωσίας έχει παρέλθει οριστικά. Όγκοι βιβλίων στοιβάζονται στις βιβλιοθήκες, πλήθη εργαστηρίων διευκολύνουν τις έρευνες, πληθώρα επιστημόνων και τεχνικών κατακτούν τη νέα γνώση με ραγδαίους ρυθμούς. Η ειδίκευση γίνεται αναπόδραστη ανάγκη.

Πουθενά δεν αρκεί ο ένας, χρειάζονται οι πολλοί. Η ειδίκευση, όμως, πρέπει να είναι εργαλείο

για τον άνθρωπο και όχι αυτοσκοπός, γιατί τότε ο άνθρωπος αιχμαλωτίζεται στον ειδικό, και

όπως λέει και ο Ι.Μ. Παναγιωτόπoυλoς, εξανδραποδίζεται.