Από την ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας

Από την ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας: Η δημιουργία των τριών γραμματικών γενών, η Αττική Σύνταξη και μερικά άλλα «μυστήρια»

Από την ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας

Η δημιουργία των τριών γραμματικών γενών, η Αττική Σύνταξη και μερικά άλλα «μυστήρια»

Οι γλωσσολόγοι συμφωνούν ότι το σύστημα των τριών γενών των ουσιαστικών και των επιθέτων (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο) δεν υπήρχε εξαρχής στη γλώσσα μας. Προτού δούμε ιστορικά το θέμα, είναι απαραίτητο να συνειδητοποιήσουμε την ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το γραμματικό γένος των λέξεων. Ορισμένες φορές τα δύο συμπίπτουν: π.χ. στη λέξη «ο άνδρας» τα δύο είδη γένους συμπίπτουν, όπως και στη λέξη «η γυναίκα». Ωστόσο η λέξη «το κορίτσι», αν και ως προς το φυσικό γένος είναι θηλυκό, στο γραμματικό γένος είναι ουδέτερο. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το γραμματικό γένος είναι αυθαίρετο και σε πολλές λέξεις δεν συμπίπτει με το φυσικό.

Στην ιστορία της Ελληνικής πριν από το σύστημα των τριών γραμματικών γενών υπήρχε ένα άλλο βασικότερο που περιλάμβανε δύο γένη, το έμψυχο και το άψυχο. Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγούν διάφορα στοιχεία, σημαντικότερο από τα οποία είναι αυτό που ήδη αναφέραμε, η αυθαιρεσία του γραμματικού γένους σε σχέση με το φυσικό. Εξίσου σημαντική ένδειξη είναι το γεγονός ότι ακόμη και μετά τη δημιουργία του θηλυκού γένους, πολλά θηλυκά ουσιαστικά εμφανίζονται ενταγμένα σε κλιτικές κατηγορίες που θα χαρακτηρίζαμε ως αρσενικές: για παράδειγμα η β΄ κλίση των ουσιαστικών σε -ος (π.χ λύκος) είναι μια πολύ αρχαία κατηγορία που αποτελείται στη συντριπτική της πλειοψηφία από ουσιαστικά αρσενικού γραμματικού γένους. Υπάρχουν ελάχιστα θηλυκά (λ.χ. η βάτος, η ψήφος και ορισμένα άλλα), τα οποία είναι απόλυτα προσαρμοσμένα στην κλίση των αρσενικών. Επίσης στην περίπτωση των επιθέτων που έχουν τρία γένη (τριγενή), αλλά δύο καταλήξεις (δικατάληκτα), το αρσενικό και το θηλυκό γένος κλίνονται με σχεδόν παρόμοιο τρόπο (λ.χ. ο/η πάνσοφος, το πάνσοφον). Όλες αυτές οι ιδιομορφίες αποτελούν ενδείξεις ότι το σύστημα των τριών γενών δεν ήταν το πρωταρχικό στην ιστορία της γλώσσας μας.

Το έμψυχο γένος περιλάμβανε ουσιαστικά που μπορούσαν να γίνουν αντιληπτά ως δρώντα ή ενεργά υποκείμενα, ενώ το άψυχο περιλάμβανε ουσιαστικά που γίνονταν αντιληπτά ως αδρανή ή παθητικά αντικείμενα.[i] Από το έμψυχο γένος ξεπήδησε το αρσενικό και το θηλυκό και από το άψυχο το ουδέτερο (=αυτό που δεν είναι ούτε το ένα, ούτε το άλλο, δηλαδή ούτε αρσενικό, ούτε θηλυκό) σύμφωνα με την ορολογία των αρχαίων γραμματικών. Το βασικό βήμα ήταν η διαφοροποίηση στο εσωτερικό του έμψυχου γένους, δηλαδή η διάκριση σε θηλυκά και αρσενικά. Το βήμα αυτό έγινε χάρη στην επέκταση της χρήσης μιας πολύ αρχαίας κατάληξης -(e)h > -a, η οποία αρχικά δημιουργούσε αφηρημένα ουσιαστικά, προστιθέμενη απευθείας σε μια ρηματική ρίζα: π.χ. από τη ρίζα μερ- του μερ-ίζω > μοίρα (το ρήμα μοιράζω είναι μεταγενέστερη κατασκευή με βάση τη λέξη μοίρα = «μερίδιο»). Πολλά από τα αφηρημένα ουσιαστικά αυτού του τύπου είχαν μια συλλογική σημασία, δηλαδή δήλωναν ένα σύνολο από όμοια πράγματα. Για παράδειγμα στη Νεοελληνική η λέξη «κόσμος» είναι στον ενικό αριθμό, αλλά έχει συλλογική σημασία («οι άνθρωποι»), όπως στη φράση «ο κόσμος περιμένει το τρένο στο σταθμό». Τέτοιου είδους ουσιαστικά μπορούσαν να γίνουν αντιληπτά σαν να αποτελούσαν πληθυντικό αριθμό. Με τη γενίκευση της χρήσης τους ως πληθυντικών δημιουργήθηκε ο γνωστός πληθυντικός του ουδετέρου γένους σε -α. Ότι αρχικά ο πληθυντικός των ουδετέρων σε -α δεν ήταν πληθυντικός αποδεικνύεται από το περίφημο φαινόμενο της ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ, όταν δηλαδή ένα ουδέτερο στον πληθυντικό αριθμό συντάσσεται με ρήμα στον ενικό αριθμό: για παράδειγμα η λέξη «παιδία» δήλωνε αρχικά «ένα σύνολο από παιδιά» και ήταν ενικού αριθμού. Αργότερα άρχισε να γίνεται αντιληπτό ως πληθυντικός αριθμός ουδετέρου, αλλά το ρήμα που το συνόδευε δεν προσαρμόστηκε κι αυτό στον πληθυντικό, με αποτέλεσμα την δημιουργία της περίφημης φράσης «τα παιδία παίζει» (αντί του λογικού «τα παιδία παίζουσι»). Το ίδιο μας δείχνει και ένα άλλο παράδοξο, δηλαδή ότι ορισμένα ουσιαστικά είχαν διπλό πληθυντικό. Για παράδειγμα η λέξη «ο κύκλος» είχε κανονικό πληθυντικό «οι κύκλοι», αλλά και ουδέτερο πληθυντικό «τα κύκλα»: η λέξη κύκλα, σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν παραπάνω, σήμαινε αρχικά «ένα σύνολο από κύκλους» και δεν ήταν πληθυντικός. Πβ. επίσης ο ζυγός / οι ζυγοί και τα ζυγά.

Η ίδια κατάληξη -α δημιούργησε και το θηλυκό γένος, ακολουθώντας διαφορετική νοηματική εξελικτική πορεία. Επειδή ορισμένα από τα αφηρημένα ουσιαστικά που δημιουργούνταν απ’ αυτή την κατάληξη δήλωναν ενέργεια (λ.χ. τομή < τομά), έπρεπε λογικά να ενταχθούν στο έμψυχο γένος. Ωστόσο, επειδή ήταν αφηρημένα δεν είχαν την ιδιότητα του έμψυχου στην πληρότητά της. Έτειναν έτσι να δημιουργήσουν ξεχωριστή κλιτική κατηγορία (την περίφημη πρώτη κλίση των ουσιαστικών), η οποία άρχισε να έλκει και άλλα έμψυχα ουσιαστικά, τα οποία γίνονταν νοηματικά αντιληπτά ως έχοντα θηλυκή ιδιότητα. Η προσέλκυση αυτή έγινε πιθανότατα, επειδή το εκ φύσεως θηλυκό θεωρούνταν μεν έμψυχο κι αυτό, αλλά κατά κάποιο τρόπο (και από κοινωνιολογικού τύπου προκατάληψη) με κατώτερη έμψυχη ιδιότητα σε σχέση με το εκ φύσεως αρσενικό. Μοιραζόταν, δηλαδή, με τα αφηρημένα ουσιαστικά που αναφέραμε την ατελή πληρότητα της έμψυχης ιδιότητας. Έτσι σιγά-σιγά δημιουργήθηκε ξεχωριστό θηλυκό γραμματικό γένος με σήμα κατατεθέν την κατάληξη -α. Άπαξ και δημιουργήθηκε η έννοια του θηλυκού γραμματικού γένους, επεκτάθηκε και στις άλλες κλιτικές κατηγορίες ουσιαστικών (λ.χ. στα ουσιαστικά της τρίτης κλίσης σε -ις όπως πόλις).   

---

[i] Εννοείται ότι στο εσωτερικό αυτών των κατηγοριών υπήρχαν διαβαθμίσεις στην ιδιότητα του έμψυχου ή του άψυχου. Αυτό εξηγεί για ποιο λόγο τα υποκοριστικά (π.χ. το κοράσιον) ανήκουν στο ουδέτερο-άψυχο γένος, αφού γίνονται νοητά ως έχοντα σε μικρότερο βαθμό την έμψυχη ιδιότητα από το ουσιαστικό από το οποίο προέρχονται. Πβ. «το κορίτσι» που έχει σε μικρότερο βαθμό τη θηλυκή-έμψυχη ιδιότητα σε σχέση με τη γυναίκα. Το ίδιο ισχύει μεταφορικά και για τα χαϊδευτικά τόσο στα αρχαία όσο και στα νέα Ελληνικά: πβ. λ.χ. το Μαράκι.