Προεκτάσεις στο μύθο του Πρωταγόρα

 

Προεκτάσεις στο μύθο του Πρωταγόρα

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΛΑΒΕΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΜΗΘΕΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΣΤΗ ΦΥΣΗ
ΣΤΗ ΒΑΝΑΥΣΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΑΝΘΡΩΠΟ

Αποσπάσματα από το άρθρο του Κυριάκου Κατσιμάνη "Η οικολογική καταστροφή ως αναίρεση του ανθρωπισμού" στα «Εκπαιδευτικά» τεύχος 24

Η λέξη «πολιτισμός», ετυμολογικά, προέρχεται από τη λέξη «πολίτης» και η λέξη «πολίτης», με τη σειρά της, προέρχεται από τη λέξη «πόλις». Όταν ο Αριστοτέλης λέει ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικόν ζώον» εννοεί, κατ’ αρχάς, ότι συμμετέχει στη ζωή της πόλης και απολαμβάνει στο εσωτερικό της τα αγαθά της οργανωμένης ζωής, όπως την ικανοποίηση των υλικών αναγκών, την ασφάλεια, την εξημέρωση των ηθών, την εξευγενισμένη ζωή και την ευδαιμονία. Δευτερογενής ιδιότητα του ανθρώπου, δηλαδή απόρροια της συμμετοχής του στη ζωή της πόλης, είναι το ότι ασκεί την πολιτική παίρνοντας μέρος στη διακυβέρνηση της πόλης και τη λήψη πολιτικών αποφάσεων που την αφορούν….

Η έννοια του πολιτισμού μπορεί να προσδιοριστεί σε συνάφεια και κατ’ αντιπαράθεση με την έννοια της φύσης, με τον ίδιο τρόπο που η έννοια του ανθρώπου διασαφείται σε συσχετισμό και κατ’ αντιδιαστολή προς την έννοια του ζώου. Εξαιρετικά διαφωτιστικά επί του προκειμένου είναι τα διδάγματα που απορρέουν από την ομιλία του Πρωταγόρα, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, στην οποία κάποια πολύτιμα ψήγματα πολιτικού στοχασμού, ιστορίας του πολιτισμού, και φιλοσοφικής ανθρωπολογίας εκτίθενται υπαινικτικά μέσα από μια έξοχη μυθική αφήγηση. Όταν ο Επιμηθέας ανέλαβε να εξοπλίσει τα διάφορα ζώα πριν αυτά έρθουν στο φως, φρόντισε με ευρηματικότητα και φαντασία να τα εφοδιάσει με όλα εκείνα τα μέσα που θα τους επέτρεπαν να επιβιώσουν, χωρίς όμως να αλληλοεξοντωθούν. Ωστόσο, διέπραξε το λάθος να λησμονήσει τον άνθρωπο, τον οποίο άφησε «γυμνόν τε και ανυπόδητον και άστρωτον και άοπλον». Οπότε ο Προμηθέας, κατάπληκτος και ανήσυχος από την απερισκεψία του αδερφού του, έκλεψε από το εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου «την έντεχνον σοφίαν συν πυρί», προκειμένου ο άνθρωπος να αντισταθμίσει μέσω αυτής την πολλαπλή ένδεια και υστέρησή του και να πετύχει τελικά να επιβιώσει.

Αυτή τη φράση «την έντεχνον σοφίαν συν πυρί» πρέπει εννοιολογικά να την σχολιάσουμε, γιατί είναι πλούσια σε βαρυσήμαντες υποδηλώσεις. Η «.έντεχνος σοφία», που ενισχύεται σημαντικά με την προσθήκη του πυρός, αποτελεί στην ουσία την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα έμβια όντα. Σε αντίθεση με το ζώο, που εγκλωβίζεται στο στενάχωρο τρίγωνο θρέψη – πολλαπλασιασμός – αυτοσυντήρηση, ο άνθρωπος, χάρη στην ευεργετική παρέμβαση του Προμηθέα, διαθέτει τώρα τη λογική ικανότητα, που του επιτρέπει να παρατηρεί, να κατανοεί και να επεξεργάζεται κριτικά τα φαινόμενα. Αλληλένδετη με την ειδοποιό αυτή διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα έμβια όντα είναι η ικανότητά του να έχει αίσθηση του χρόνου…

Επειδή οι άνθρωποι αδυνατούσαν να οργανώσουν ορθολογικά τις κοινωνίες τους, ώστε να μην εξοντώνουν ο ένας τον άλλο, αλλά να συμβιώνουν αρμονικά μεταξύ τους και να αντιμετωπίζουν παράλληλα τους εξωτερικούς κινδύνους, ο Ερμής, εκτελώντας ρητή εντολή του Δία, προσφέρει στους ανθρώπους όχι βέβαια το υπέρτατο εκείνο κοινωνικό αγαθό που αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο των Θεών, δηλαδή την ίδια την πολιτική τέχνη, αλλά δύο υποκατάστατα της πολίτικής. Τους προσφέρει συγκεκριμένα την αιδώ, δηλαδή τις εσωτερικές αναστολές που αποτρέπουν από τις κάθε λογής ηθικές εκτροπές, και τη δίκη, δηλαδή την έμφυτη περί δικαίου αντίληψη. Έτσι ο άνθρωπος γίνεται ένα «δυνάμει» πολιτικό ον, το οποίο μπορεί ή δεν μπορεί να πραγματώσει και να ασκήσει την πολιτική ανάλογα με το αν και κατά πόσο, μέσω της παιδείας, αναπτύσσει και αξιοποιεί την αιδώ και τη δίκη, με τις οποίες έχει εξοπλιστεί. Επομένως, και στο μύθο του Πρωταγόρα, όπως και στις αναλύσεις του Αριστοτέλη, η βελτίωση των υλικών όρων διαβίωσης, η ασφάλεια από εξωτερικούς κινδύνους, η ορθολογική οργάνωση της κοινωνίας με σκοπό την υπέρβαση των εσωτερικών συγκρούσεων και την εναρμόνιση των ανθρώπινων σχέσεων, η εξημέρωση των ηθών, και, τέλος, η επίτευξη επιδόσεων που εξευγενίζουν τη ζωή και οδηγούν στην ευδαιμονία του συνόλου --με μια λέξη: ο πολιτισμός-- αποτελούν επιτεύγματα που άμεσα ή έμμεσα συνυφαίνονται με την πολιτική.

Τι θα συνέβαινε άραγε, αν ο Επιμηθέας αποδεικνυόταν προνοητικότερος; Αν, λοιπόν, ο Επιμηθέας αποδεικνυόταν προνοητικότερος, ο άνθρωπος θα είχε έγκαιρα εφοδιαστεί με όλα εκείνα τα μέσα που θα του επέτρεπαν να τρέφεται, να αναπαράγεται και να επιβιώνει, αλλά δε θα ήταν τίποτα περισσότερο από ένα απλό ζώο μέσα σε όλα τα άλλα. Επομένως, η απερισκεψία του Επιμηθέα υπήρξε για τον άνθρωπο ευεργετική. Πραγματικά, κατά το μέτρο που έθεσε σε άμεσο κίνδυνο την ίδια τη φυσική επιβίωση του ανθρώπου και, επομένως, προκάλεσε τη γεμάτη αυτοθυσία παρέμβαση του Προμηθέα, ενώ ενεργοποίησε την τελευταία στιγμή και την ευαισθησία του Δία, κατέστησε τον άνθρωπο ικανό να πραγματοποιήσει το τεράστιο εκείνο ποιοτικό άλμα από την κατάσταση του ζώου στην ιδιότητα του έλλογου όντος με τη σύμφυτη ιστορικότητα. Ας αφήσουμε, λοιπόν, το μύθο και ας διατυπώσουμε τώρα το ακόλουθο ερώτημα: τι είναι ακριβώς η «ιστορικότητα» ως θεμελιώδης ιδιότητα που κατηγορείται αποκλειστικά και μόνο στον άνθρωπο;

Ιστορικότητα είναι η ιδιότητα και το προνόμιο του ανθρώπου να δημιουργεί ιστορία Χάρη στη λογική, στην οποία αναφερθήκαμε ήδη, χάρη στη συνείδηση, με την οποία μπορεί να συσπειρώνεται στον πυρήνα του ψυχικού του κόσμου –στο εγώ του-- και να μετατρέπει τον εαυτό του σε αντικείμενο στοχαστικής αναζήτησης αλλά και χάρη στον έναρθρο λόγο, μέσω του οποίου επικοινωνεί με τον άλλο, οργανώνει τη σκέψη του και οικειοποιείται τα επιτεύγματα των προηγούμενων γενεών που θα τα κληροδοτήσει εμπλουτισμένα και βελτιωμένα στους απογόνους του –χάρη σε όλα αυτά-- ο άνθρωπος γίνεται δημιουργός πολιτισμού και στη διαδρομή των αιώνων εξελίσσεται με διαρκώς επιταχυνόμενους ρυθμούς. Οι ενέργειές του δεν καθορίζονται αποκλειστικά και μόνο από φυσικές νομοτέλειες και δεν αποτελούν μια τυφλή ακολουθία γεγονότων όπως ένα παλιρροϊκό κύμα ή η κατολίσθηση ενός βράχου. Αντίθετα, συνδέονται με σκοπούς, προκύπτουν από επιλογές, υποβάλλονται σε λογικές επεξεργασίες και υπόκεινται σε κανόνες. Στη διαδρομή των αιώνων ο άνθρωπος κινείται από το απλούστερο στο συνθετότερο, από το ανεπαρκέστερο στο πληρέστερο και από το ατελέστερο στο τελειότερο. Αυτό σημαίνει ότι απελευθερώνεται ολοένα και περισσότερο από τη φυσική αναγκαιότητα, επινοεί, δημιουργεί και ικανοποιεί σκοπούς που ξεπερνούν κατά πολύ τις ζωώδεις απαιτήσεις του και ανακαλύπτει διαρκώς μέσα που υπηρετούν ολοένα και περισσότερο αποτελεσματικά τις κάθε λογής ανάγκες του. Τέλος, ο άνθρωπος σημειώνει επιδόσεις όπως η επιστήμη, η τέχνη, η θρησκευτική δραστηριότητα και ο φιλοσοφικός στοχασμός, οι οποίες καταφάσκουν και καταξιώνουν την ύπαρξή του, προάγοντας την αυτοαποκάλυψη, την αυτογνωσία και την τελείωσή του. Ενώ, λοιπόν, το ζώο, που είναι ύπαρξη ανιστορική, δεν έχει πετύχει το παραμικρό στη διαδρομή των χιλιετιών, προκειμένου να βελτιώσει τις συνθήκες της διαβίωσής του, ο άνθρωπος, που είναι ύπαρξη ιστορική, από τρωγλοδύτης και τροφοσυλλέκτης που ήταν αρχικά, έφτασε στο σημείο, για παράδειγμα, να μην αρκείται στην κυριαρχία επί του πλανήτη γη, αλλά να επιδίδεται στην εξερεύνηση και την κατάκτηση του διαστήματος, να αναλύει το μικρόκοσμο της ύλης και να ανασύρει τις δυνάμεις που κρύβονται μέσα της, να εξιχνιάζει τα μυστικά της ζωής και να αναρωτιέται για το νόημα της ύπαρξής του.

Επομένως, αν το σύνολο των δραστηριοτήτων και των επιδόσεων του ανθρώπου ως όντος ιστορικού θα μπορούσαμε πρόχειρα να το ονομάσουμε «πολιτισμό», η έννοια του πολιτισμού διαφοροποιείται ριζικά από την έννοια της φύσης… Πραγματικά, ο κόσμος της φύσης είναι ριζικά διαφορετικός από τον κόσμο του πολιτισμού. Ενώ η φύση είναι κάτι το έτοιμο, το δεδομένο και το πρωταρχικό, ο πολιτισμός είναι κάτι το επίκτητο, το «κατασκευασμένο» και το δευτερογενές. Ενώ η φύση είναι κάτι το ομοιόμορφο, το απόλυτο και το καθολικό, ο πολιτισμός είναι κάτι το διαφοροποιημένο, το σχετικό και το επιμέρους. Ενώ η φύση είναι κάτι το μοναδικό, αφού υπάρχει μόνο μία φύση, ο πολιτισμός είναι κάτι το πολλαπλό, αφού υπάρχουν πολλοί πολιτισμοί. Ενώ, τέλος, η φύση είναι κάτι που υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο, ο πολιτισμός είναι κάτι που προϋποθέτει, ακριβώς, την παρουσία του ανθρώπου και δε νοείται ανεξάρτητα από αυτόν…….

Χωρίς αμφιβολία, εξετάζοντας την κοινωνική πραγματικότητα με μια προοπτική δεκαετιών ή και αιώνων, διαπιστώνουμε ότι, σε σύγκριση με άλλες εποχές, ποτέ η έμπρακτη ευαισθητοποίηση για τις δημοκρατικές ελευθερίες, για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την κοινωνική δικαιοσύνη δεν ήταν μεγαλύτερη από ό,τι στις μέρες μας. Και ότι ποτέ οι άνθρωποι δεν απολάμβαναν τόσα υλικά αγαθά και τέτοια τεχνικά μέσα, που κάνουν τη ζωή τους περισσότερο άνετη, περισσότερο εύκολη και περισσότερο ευχάριστη. Επομένως, θα μπορούσε να γίνει λόγος για πρόοδο, για μια πρόοδο, όμως, χαρακτηριζόμενη από αντιφάσεις και παλινωδίες, οι οποίες δυστυχώς στιγματίζουν τον πολιτισμό μας σε βαθμό ολοένα και περισσότερο αποκαρδιωτικό. Οι ανθρωπιστικές αξίες αποτελούν αντικείμενο υποκριτικών διακηρύξεων και σε πάμπολλες περιπτώσεις αποδεικνύονται λόγος κενός, οι γενοκτονίες και τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ανακαλούν απαίσιες μνήμες και δημιουργούν σε όλους μας συναισθήματα ενοχής, η ευρηματικότητα στην παραγωγή μέσων μαζικής καταστροφής εγκυμονεί εφιαλτικούς κινδύνους που απειλούν την ανθρωπότητα με αληθινό τέλος της ιστορίας και η δικαιοσύνη ως ηθική αξία έχει αντικατασταθεί από το δίκαιο της ισχύος και του συμφέροντος. Επιπλέον, η διαφθορά, η αναξιοκρατία, η λατρεία του υλικού κέρδους, η εμπορευματοποίηση των πάντων, οι οικονομικοκοινωνικές ανισότητες, η αγριότητα και η αναλγησία -- όλη αυτή η σύγχρονη φαινομενολογία της ηθικής παρακμής επαναφέρει στη μνήμη μας τις αναλύσεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του.

Ο άνθρωπος, σύμφωνα με το φιλόσοφο, έχει την τάση να φέρεται προς την αρετή, και μάλιστα διαθέτει τη λογική, τη συνείδηση και τη γλώσσα, που του επιτρέπουν να την υπηρετήσει αποτελεσματικά. Ενώ, λοιπόν, μπορεί να αναδειχτεί το τελειότερο ον εφόσον κάνει εποικοδομητική χρήση των δυνατοτήτων του, αντίθετα, σε περίπτωση που θα απομακρυνθεί από το νόμο και τη δικαιοσύνη και θα απεμπολήσει την αρετή, καταντά το πιο ανίερο και άγριο ζώο («ανοσιώτατον και αγριώτατον άνευ αρετής»). Ο λόγος είναι απλός: «χαλεπωτάτη αδικία έχουσα όπλα» -- η χειρότερη μορφή αδικίας είναι αυτή που διαθέτει τα όπλα τα οποία θα της επιτρέψουν να επιβληθεί. Με άλλα λόγια, τα ίδια τα πνευματικά εφόδια του ανθρώπου, τα οποία στοιχειοθετούν την υπεροχή του ως όντος ιστορικού, καταντούν τα πλέον αποτελεσματικά μέσα για τη διάπραξη του κακού και ουσιαστικά μετατρέπονται σε αυτεπίστροφο όπλο –σε «μπούμερανγκ»-- που κατευθύνεται εναντίον του. Χρειάζεται συνεχής αγώνας των ατόμων και των λαών, επαγρύπνηση συνειδήσεων, διεύρυνση της παιδείας, παγίωση των δημοκρατικών διαδικασιών και καθολική αντίσταση στους οδοστρωτήρες της παγκοσμιοποίησης και της νέας τάξης…

Ωστόσο, η διαλεκτική σχέση του πολιτισμού με τη φύση, όπως και του ανθρώπου με το ζώο, παρουσιάζει μια πρόσθετη διάσταση και αναπτύσσει μια πρωτόγνωρη δυναμική, εξαιτίας της οποίας ο άνθρωπος υποχρεώνεται σταδιακά να αναθεωρήσει τη στάση του απέναντι στη φύση, στον πολιτισμό αλλά και στον ίδιο τον εαυτό του. H επίγνωση της υπεροχής του ανθρώπου έναντι του ζώου τού επέτρεψε να κάνει ένα αποφασιστικό βήμα παραπέρα. Δεν εξέλαβε απλώς τον εαυτό του ως το τελειότερο ον της φύσης. αλλά και ανακηρύχτηκε αυτοσκοπός της Δημιουργίας, θεωρώντας μάλιστα τα άλλα έμβια όντα υποχρεωμένα να υπηρετήσουν τη μεγαλοσύνη του…..

Αλλά μια τέτοια θεώρηση των άλλων έμβιων όντων, την οποία ο πολιτισμός θα πληρώσει μακροπρόθεσμα πολύ ακριβά, σηματοδοτεί απλώς μια εξελικτική φάση στην ολοένα και μεγαλύτερη ανθρώπινη αλαζονεία. Θεωρώντας τον εαυτό του Προμηθέα που εκθρονίζει το Θεό με τη βεβαιότητα ότι τώρα πλέον όλα επιτρέπονται, όπως θα έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι, ο άνθρωπος αυτοαναγορεύεται Θεός και αισθάνεται έτοιμος να εξαπολύσει τη μεγάλη επίθεση εναντίον της φύσης. Ωστόσο, η επίθεση αυτή βασίζεται σε μια τριπλή παρανόηση. Παρανόηση πρώτη: ο άνθρωπος είναι κάτι το ριζικά διαφορετικό από τη φύση, αποκλειστικά και μόνο res coguitans --ένα ον σκεπτόμενο-- ενώ αποτελεί στην πραγματικότητα αναπόσπαστο τμήμα της φύσης, το οποίο αναδύθηκε από αυτήν και έχει άμεσα την ανάγκη της προκειμένου να επιβιώσει. Παρανόηση δεύτερη: η φύση είναι ατέλειωτη, άπειρη και ανεξάντλητη, άρα η όποια καταστροφή της δεν εγκυμονεί κανενός είδους κινδύνους, ενώ στην πραγματικότητα η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της γης, η εκμηδένιση των αποστάσεων λόγω της τελειοποίησης των συγκοινωνιών και η ραγδαία ανάπτυξη των τεχνικών μέσων έχουν ως αποτέλεσμα οι παρεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση να αποδεικνύονται ανεπανόρθωτα καταστρεπτικές. Παρανόηση τρίτη: η φύση, η αρχετυπική εκείνη μητέρα και τροφός του ανθρώπου, δεν είναι παρά μια υλική αναγκαιότητα, μια ακατέργαστη μάζα, την οποία ο άνθρωπος καλείται να αντιμετωπίσει εχθρικά, προκειμένου να καταφέρει εναντίον της καίρια πλήγματα….. Αυτός πόλεμος εναντίον της φύσης γίνεται ολοένα και πιο ανελέητος από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, οπότε η πρόοδος συνυφαίνεται με ένα νεόκοπο δυτικότροπο ιδεολόγημα: την οικονομία της ανάπτυξης. Μπορεί η μαγική αυτή λέξη να ηχεί σήμερα ως πανάκεια και να ανακαλεί στη μνήμη μας την παράσταση της σανίδας σωτηρίας μέσα στην κοσμοχαλασιά μια πρωτόγνωρης οικονομικής κρίσης, αν πάρουμε, όμως, κάποια χρονική απόσταση από τα τραγικά δρώμενα των ημερών μας, ώστε να θεωρήσουμε το θέμα με μια ιστορική προοπτική, θα διαπιστώσουμε ότι η οικονομία της ανάπτυξης, κατά το μέτρο που αποσκοπεί στην παραγωγή ολοένα και περισσότερου υλικού πλούτου ο οποίος θα υπηρετήσει την καταναλωτική μας βουλιμία, προϋποθέτει αυτομάτως παρέμβαση στη φύση και διαρκώς αυξανόμενη εκμετάλλευση, δηλαδή φθορά και καταστροφή της….