Σ Χ Η Μ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Υ

                        ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ

 

Σ Χ Η Μ Α Τ Α  Λ Ο Γ Ο Υ

            Ο λόγος, προφορικός και γραπτός, παρουσιάζει πολλές φορές διάφορες ιδιορρυθμίες οι οποίες λέγονται σχήματα λόγου.

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΡΡΥΘΜΙΕΣ (Γραμματικά σχήματα λόγου)

Ø      Σχήμα κατά το νοούμενο:

Κατά το σχήμα αυτό η γραμματική συμφωνία ενός όρου μιας πρότασης προς ένα άλλο προηγούμενο σχετικό όρο της ίδιας πρότασης γίνεται όχι στη βάση του γραμματικού τύπου του προηγούμενου εκείνου όρου, αλλά στη βάση του νοήματός του π.χ. Ο κόσμος τόχουν τούμπανο κι εμείς κρυφό καμάρι.

Ø      Σχήμα συμφύρσεως:

Κατά το σχήμα αυτό παρουσιάζονται συχνά στην έκφραση διαφόρων διανοημάτων ανάμειξη (=σύμφυρση) δύο συντάξεων π.χ. Ο Πέτρος και ο Παύλος παίζουν – Ο Πέτρος παίζει με τον Παύλο → Ο Πέτρος με τον Παύλο παίζουν.

Ø      Σχήμα ανακολουθίας (ή το ανακόλουθο σχήμα):

Κατά το σχήμα αυτό, σε κάπως εκτενή περίοδο, ή και σε μια πρόταση, τα επόμενα δε βρίσκονται από συντακτική άποψη ακόλουθα (=σε κανονική συνέχεια) με τα προηγούμενα π.χ. Η κυρά-Ρήνη του Κριτού, του Δούκα η θυγατέρα, χρόνους της γράφουν τα προικιά (αντί: Της κυρα-Ρήνης … της γράφουν).

Ø      Σχήμα καθ’ όλο και μέρος:

Κατά το σχήμα αυτό ένας όρος μιας πρότασης που φανερώνει ένα όλον, αντί να εκφερθεί σε πτώση γενική (διαιρετική) ή ως εμπρόθετο εκφερόμενο με την από + αιτιατική, εκφέρεται ομοιόπτωτα και ομοιότροπα με άλλον όρο της ίδιας πρότασης, που φανερώνει μέρος του όλου. Έτσι ο όρος που φανερώνει το μέρος, τίθεται ως κατά παράθεση προσδιορισμός του άλλου όρου που φανερώνει το όλον ή αντίστροφα π.χ. Κάθονταν στην άκρη στο ποτάμι (=στην άκρη του ποταμιού).

Ø      Σχήμα έλξεως ( ή έλξη):

Κατά το σχήμα αυτό ένας όρος μιας πρότασης (έλκεται = τραβιέται) υφίσταται συντακτική επίδραση από άλλον όρο της ίδιας, ή συνηθέστερα άλλης σχετικής πρότασης της περιόδου, και εκφέρεται σε συντακτική συμφωνία με αυτόν και όχι όπως απαιτεί το νόημα και η σειρά του λόγου π.χ. Παραθέτει κατάλογο των όσων βασίλεψαν έως την εποχή εκείνη (των βασιλέων όσοι βασίλεψαν).

Ø      Σχήμα υπαλλαγής (συγγενικό με το προηγούμενο):

Κατά το σχήμα αυτό ένας επιθετικός προσδιορισμός, που σύμφωνα με το νόημα του λόγου ανήκει σε μια γενική (κτητική), η οποία προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, αντί να συμφωνεί συντακτικά με τη γενική αυτή, συμφωνεί με το ουσιαστικό, από το οποίο εξαρτάται η γενική (κτητική) π.χ. Θερμοί δακρύων σταλαγμοί (αντί θερμών δακρύων σταλαγμοί).

Ø      Σχήμα πρόληψης (ή πρόληψη):

Κατά το σχήμα αυτό κάποτε το υποκείμενο μιας εξαρτημένης πρότασης έλκεται από το ρήμα της κύριας πρότασης και προληπτικά παίρνει θέση ως αντικείμενο του εμπρός από την εξαρτημένη πρόταση π.χ Μην ακούς τους άλλους τι σου λένε (=τι σου λένε οι άλλοι).

 

 

ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ (Σχετικά σχήματα λόγου)

Ø      Λέξεις με ορισμένη θέση

Ø      Λέξεις και φράσεις που αλλάζουν θέση

Σχετικά σχήματα λόγου

Α) Υπερβατό:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν με την παρεμβολή μίας ή περισσοτέρων λέξεων ένας όρος της πρότασης αποχωρίζεται και απομακρύνεται από άλλο όρο της ίδιας πρότασης, με τον οποίο βρίσκεται σε στενή σχέση συντακτικά και λογικά. Έτσι η έννοια των αποχωριζόμενων όρων εξαίρεται και τονίζεται περισσότερο π.χ. Στην καλοκαιρινή του ήλιου τη θέρμη.

Β) Πρωθύστερο:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν στη σειρά του λόγου από δύο σχετικές πράξεις ή έννοιες λέγεται πρώτη εκείνη που χρονικά και λογικά είναι δεύτερη. Έτσι εξαίρεται η πρώτη πράξη ή έννοια ως σπουδαιότερη π.χ. Ξεντύθη ο νιος, ξεζώθηκε και στο πηγάδι μπήκε.

Γ) Χιαστό:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν στη σειρά του λόγου δύο ζεύγη λέξεων του ίδιου ή διαφορετικού τύπου, ή δύο ζεύγη όμοιων όρων μιας πρότασης, η δύο αντίστοιχοι όροι δύο επάλληλων προτάσεων, ή τέλος δύο αντίστοιχες προτάσεις μιας περιόδου, εκφέρονται έτσι ώστε τα δύο μέλη του δεύτερου ζεύγους να έχουν αντίστροφη θέση από εκείνη που έχουν τα δύο αντίστοιχα μέλη του πρώτου ζεύγους (α – β : β΄ - α΄ ) π.χ. Έδερνε κι έγδυνε, έγδυνε και έδερνε ολημερίς.

                                                                                                                        Έδερνε                         κι έγδυνε

                                  

            Έγδυνε                         κι έδερνε

Δ) Κύκλος:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν μία πρόταση ή μια περίοδος τελειώνει με την ίδια λέξη ή φράση που αρχίζει. Έτσι η λέξη αυτή εξαίρεται και τονίζεται ιδιαίτερα π.χ. Φωτιά έδωσαν στη φωτιά.

Ε) Παρονομασία ή παρήχηση ή ετυμολογικό σχήμα:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν παραθέτονται η μια δίπλα στη άλλη λέξεις ομόηχες, συνήθως συγγενείς ετυμολογικά π.χ. Ο καλός καλό δε βλέπει.

ΣΤ) Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο σχήμα:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν στο τέλος επάλληλων προτάσεων ή περιόδων (ή στίχων ενός ποιήματος) θέτωνται λέξεις, που έχουν όμοια κατάληξη π.χ. Τον πύργο-πύργο πάει και γυροβολάει.

 

ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ (Σχετικά σχήματα λόγου)

Ø      Έλλειψη:

Λεκτικά στοιχεία, που εύκολα εννοούνται είτε από την κοινή αντίληψη και την κοινή πείρα των συνδιαλεγόμενων προσώπων είτε από τη σειρά του λόγου και τα συμφραζόμενα εν γένει, κανονικά παραλείπονται π.χ. Βροχή! (= αυτό που βλέπεις και βλέπω είναι βροχή – πέφτει βροχή).

Ø      Βραχυλογία:

Βραχυλογία ειδικά λέμε ότι υπάρχει στο λόγο, όταν παραλείπονται λεκτικά σύνολα και αναπληρώνονται έτσι ή αλλιώς από τα συμφραζόμενα. Ιδιαίτερες μορφές του σχήματος βραχυλογίας είναι:

Α) Σχήμα από κοινού:

Κατά το σχήμα αυτό μία ή περισσότερες λέξεις ή μία πρόταση ολόκληρη που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα, ή σπάνια και από τα επόμενα, ακριβώς όπως εκεί είναι αμετάβλητη π.χ. Εσύ είσαι πλούσιος, ο Πέτρος δεν είναι (εννοείται πλούσιος).

Β) Σχήμα εξ αναλόγου:

Κατά το σχήμα αυτό μία ή περισσότερες λέξεις ή μία πρόταση ολόκληρη που παραλείπεται, εννοείται από τα προηγούμενα όχι όπως εκεί είναι, αλλά κάπως μεταβεβλημένη (κατά τον αριθμό ή την πτώση αν είναι όνομα – κατά το πρόσωπο, τον αριθμό την έγκλιση κλπ. αν είναι ρήμα, κ.ο.κ.) π.χ. Εκειόν να τρώει η ξενιτιά κι εμέ τα μαύρα ράσα (= κι εμέ να τρώνε τα μαύρα ράσα).

Γ) Σχήμα εξ αντιθέτου:

Κατά το σχήμα αυτό (συγγενικό με το προηγούμενο) από μια προηγούμενη λέξη ή φράση εννοείται μια παραλειπόμενη λέξη ή φράση με αντίθετη ή εντελώς διάφορη σημασία π.χ. Στα έμπα μπήκε σαν αϊτός, στα ξέβγα σαν πετρίτης (= στα ξέβγα βγήκε σαν …)

Δ) Σχήμα ζεύγμα:

Κατά το σχήμα αυτό το ρήμα μιας πρότασης έχει δύο ομοειδείς προσδιορισμούς (δύο αντικείμενα ή δύο εμπρόθετα), ενώ λογικά στο ρήμα αυτό ταιριάζει μόνο ο ένας από αυτούς τους δύο προσδιορισμούς, και ο άλλος ταιριάζει σε άλλο ρήμα, που σημαίνει κάποια σχετική μεν, αλλά διαφορετική ενέργεια, ή στο ίδιο ρήμα, αλλά με διαφορετική σημασία π.χ. Ακούει τουφέκια να βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε (= βλέπει σπαθιά).

Ø      Πλεονασμός:

Το σχήμα του πλεονασμού είναι εντελώς αντίθετο με το σχήμα της έλλειψης. Πολλές φορές δηλαδή για την έκφραση ενός διανοήματος δε χρησιμοποιούνται μόνο τα απαραίτητα αντίστοιχα λεκτικά στοιχεία, παρά και άλλα πρόσθετα, που δεν προσθέτουν κανένα νέο νόημα στη φράση, παρά εκφράζουν και αυτά ό,τι ακριβώς άλλες λέξεις της ίδιας πρότασης ή περιόδου. Κι αυτό γενικά γίνεται, για να εκφράζεται το διανόημα σαφέστερα και ζωηρότερα, και να παράγεται έτσι στην ψυχή εκείνου που ακούει (ή διαβάζει) από τα λεγόμενα (ή γραφόμενα) μια πληρέστερη και πιο ισχυρή εντύπωση π.χ. Σήκω μικρή, μικρή, μικρή Πορτοκαλένια.

Α) Σχήμα εκ παραλλήλου (ή εξ αντιθέτου):

Κατά το σχήμα αυτό μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται συγχρόνως με δύο αντίθετες εκφράσεις, τη μια αποφατική και την άλλη καταφατική π.χ. Φέρε λίγο νερό, όχι ζεστό, κρύο.

Β) Περίφραση:

Κατά το σχήμα αυτό μια έννοια ενώ μπορεί να εκφραστεί με μια μόνο λέξη, εκφράζεται με δύο (ή περισσότερες) παραστατικότερα και χαρακτηριστικότερα π.χ. Ο Γέρος του Μοριά (αντί: ο Κολοκοτρώνης)

Γ) Σχήμα έν διά δυοιν:

Κατά το σχήμα αυτό μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις συνδεόμενες μεταξύ τους με το σύνδεσμο και, ενώ σύμφωνα με το νόημα η μια απ’ αυτές έπρεπε να αποτελεί προσδιορισμό της άλλης (επιθετικό ή κατά γενική ή κατά παράθεση ή επεξήγηση). Έτσι ενώ πρόκειται για ένα πρόσωπο ή πράγμα, παρέχεται εκ πρώτης όψεως η εντύπωση ότι πρόκειται για δύο, και η σχετική έννοια όπως παρουσιάζεται με δυο μορφές, παριστάνεται ζωηρότερα και καθαρότερα π.χ. Πέρασε ράχες και βουνά (=ράχες βουνών)

Δ) Αναδίπλωση ή παλιλλογία:

Κατά το σχήμα αυτό (συνηθέστατο ιδίως στα λαϊκά τραγούδια μια λέξη της πρότασης ή μια φράση εν γένει επαναλαμβάνεται αμέσως δεύτερη φορά εντόνως (συνήθως μαζί με κάποιον πρόσθετο προσδιορισμό της) π.χ. Εκεί καίγονται κόκαλα, κόκαλα αντρειωμένων. 

Ε) Διπλότητα ή ταυτολογία:

Κατά το σχήμα αυτό (συνηθέστατο στα δημοτικά τραγούδια) μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται στη σειρά δυο φορές (κάποτε και τρεις) με τις ίδιες σχεδόν λέξεις ή με λέξεις ή φράσεις λίγο ή πολύ διαφορετικές αλλά ταυτόσημες π.χ. Πολύ με βιάζεις, λυγερή, πολύ με βιάζεις, κόρη.

Στ) Επαναστροφή:

Κατά το σχήμα αυτό (συνηθέστατο στα λαϊκά τραγούδια) παρεκτείνεται ο λόγος κατά παράταξη (τις περισσότερες φορές τελείως ασύνδετα) με τη συνέχιση μιας πρότασης ή ενός μέρους πρότασης ή περιόδου με μια λέξη ή φράση που προηγείται αμέσως πριν π.χ. Μην μπιστευθής στην ξενιτιά, κι’ η ξενιτιά είναι ψεύτρα.

Ζ) Επαναφορά (ή επάνοδος):

Κατά το σχήμα αυτό, συνηθέστατο πάλι στα λαϊκά τραγούδια (επαναφέρεται, δηλαδή επανέρχεται) επαναλαμβάνεται η ίδια λέξη ή φράση στην αρχή επάλληλων προτάσεων, και έτσι δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά αρχίζουν με την ίδια λέξη ή φράση π.χ. Τα άσπρα πουλήσαν το Χριστό, τα άσπρα πουλούν και σένα.  

Η) Αντιστροφή ή επιστροφή ή επιφορά:

Κατά το σχήμα αυτό (που είναι αντίθετο του προηγούμενου) η ίδια λέξη ή φράση (επιφέρεται, δηλαδή) επαναλαμβάνεται στο τέλος επάλληλων προτάσεων, και έτσι δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση π.χ. Έτσι είναι ο κόσμος` πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος.

Θ) Συμπλοκή:

Κατά το σχήμα αυτό (στο οποίο υπάρχει συνδυασμός των δύο προηγούμενων σχημάτων) επάλληλες προτάσεις αρχίζουν και τελειώνουν με τις ίδιες λέξεις π.χ. Μας πήρε τις γυναίκες μας, μας πήρε τα παιδιά μας.

Ι) Σχήμα υποφοράς και ανθυποφοράς:

Κατά το σχήμα αυτό, πολύ συχνό στα δημοτικά τραγούδια, (υποφέρεται, δηλαδή) υποβάλλεται πρώτα μια ερώτηση, με την οποία ζητείται ο λόγος κάποιου φαινόμενου ή γεγονότος ή κάποιας πράξης, ή γίνεται πρώτα διαπίστωση κάποιου γεγονότος, προβάλλεται κατόπιν ερωτηματικά κάποια πιθανή εξήγηση του φαινόμενου ή γεγονότος αυτού, και τέλος (ανθυποφέρεται, δηλαδή) αναιρείται η πιθανή αυτή εξήγηση και επακολουθεί δήλωση του τι πραγματικά συμβαίνει π.χ. Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα; Μην άνεμος τα πολεμά; μήνα βροχή τα δέρνει; Κι ουδ’ άνεμος τα πολεμά, κι ουδέ βροχή τα δέρνει, μόνο διαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους.

ΙΑ) Προδιόρθωση ή προθεραπεία:

Το σχήμα αυτό χρησιμοποιείται συνήθως, όταν πρόκειται να ειπωθεί σε κάποιον κάτι δυσάρεστο ή απροσδόκητο γι’ αυτόν. Τότε λοιπόν πριν να λεχθεί το δυσάρεστο ή απροσδόκητο, προτάσσεται κάποια φράση κατάλληλη για να προδιαθέσει τον ακροατή, ώστε να μετριαστεί οπωσδήποτε η εντύπωσή του από το δυσάρεστο άκουσμα, και να προληφθεί μερικές φορές και μία ενδεχόμενη τυχόν αποδοκιμασία εκ μέρους του. Στο λόγο της καθημερινής ζωής τέτοιες φράσεις, που να αποτελούν σχήμα προθεραπείας , είναι συνήθως οι εξής: Θα σου πω κάτι ή έχω να σου πω κάτι, αλλά μη στενοχωρηθείς ή αλλά σε παρακαλώ να μη σου κακοφανεί κ.τ.λ. π.χ. Να ζήσεις πρωτομάστορη, τίνος είν’ το κιβούρι; Είναι του ανέμου, του καπνού και της ανεμοζάλης! Για πε μου, πρωτομάστορη, καθόλου μη μου κρύψεις` Ποιος έχει στόμα, να στο πει, στόμα να σου μιλήσει; Τούτη η φωτιά που σ’ άναψε ποιος θε να σου τη σβήσει; Η Ευγενούλα απέθανε, η πολυαγαπημένη! (Ανακοινώνεται στον Κωνσταντή ο θάνατος της μνηστής του Ευγενούλας).

ΙΒ) Επιδιόρθωση:

Κατά το σχήμα αυτό, ευθύς μόλις εκφραστεί μία έννοια ή ένα διανόημα με κάποια λέξη ή φράση, βρίσκεται από κείνον που μιλά πως αυτή δεν εκφράζει ακριβώς εκείνο που έπρεπε να πει, κι έτσι επακολουθεί αμέσως άλλη σχετική έκφραση ως τροποποίηση, ως μια ακριβέστερη διατύπωση, ως συμπλήρωση της πρώτης έκφρασης. Πολλές φορές ή τροποποίηση εισάγεται με τις λέξεις ή μάλλον, ή καλύτερα, ή ακριβέστερα κ.τ.λ. π.χ. Μια πίπα μαύρη, κατάμαυρη, σαν έβενος.

ΙΓ) Αναφώνηση ή επιφώνηση:

Τέτοιο σχήμα είναι, όταν στην αρχή ή, συνηθέστερα, στο μέσον ή στο τέλος μιας πρότασης ή περιόδου, προσθέτωνται λέξεις ή φράσεις επιφωνηματικές, που περιέχουν επίκληση προς το θεό ή προς ένα άγιο, ή κάποια ευχή ή απευχή ή κατάρα, ή μια έκφραση θαυμασμού, ελεεινολόγησης κ.τ.λ. Οι τέτοιες λέξεις ή φράσεις δεν αποτελούν βέβαια κανένα απαραίτητο νόημα της κύριας σειράς του λόγου, αλλά φανερώνουν μόνο τη συναισθηματική κατάσταση, στην οποία βρίσκεται εκείνος που μιλάει, τη στιγμή που λέει κάτι π.χ. Κι ω θαύμα μέγα! Το κορμί δε σηκώνονταν – Η αγάπη, αναθεμά την, στην αρχή είναι γλυκιά.

 

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΗΜΑΣΙΩΝ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ (Λεκτικοί τρόποι)

            Οι περισσότερες λέξεις έχουν όχι μία μόνο, αλλά πολλές και διάφορες σημασίες, δηλαδή οι περισσότερες λέξεις χρησιμοποιούνται για την έκφραση όχι μιας έννοιας μόνο, παρά και περισσότερων εννοιών π.χ. φύλλο (=μέρος φυτού) αλλά και φύλλο (=χαρτί, εφημερίδα, διπλωμένο ύφασμα, παραθύρου, μέρος καρδιάς κ.ά.)

            Από τις διάφορες σημασίες, με τις οποίες χρησιμοποιείται μια λέξη, μία είναι και λέγεται αρχική ή πρώτη ή κύρια σημασία της λέξης αυτής (π.χ. φύλλο από δέντρο), οι άλλες λέγονται δευτερεύουσες ή μεταφορικές σημασίες (οι άλλες σημασίες).

            Τρεις είναι οι κυριότεροι τρόποι, κατά τους οποίους γίνεται η σημασιολογική εξέλιξη των λέξεων, δηλαδή η μεταβολή των σημασιών τους`

1.      Σχήμα μεταφοράς ή μεταφορά:

Συνηθέστατα η σημασία των λέξεων επεκτείνεται, πλαταίνει, δηλαδή από μια έννοια (πράγματος ή προσώπου ή ιδιότητας), στην οποία έχει αποδοθεί έχει αποδοθεί εξαρχής μια λέξη, παίρνεται και αποδίδεται κατόπι και σε άλλη και άλλες έννοιες, που συμβαίνει να έχουν κάποια (μικρή ή μεγάλη, εξωτερική ή εσωτερική) ομοιότητα με την πρώτη εκείνη έννοια π.χ πέτρινη σκάλα, πέτρινη καρδιά.

Ο τέτοιος  τρόπος μεταβολής της σημασίας των λέξεων, που καθώς βλέπουμε παραπάνω, έχει λόγο ψυχολογικό, δηλαδή την ομοιότητα που υπάρχει μεταξύ διάφορων εννοιών, λέγεται σχήμα μεταφοράς ή μεταφορά, διότι η λέξη που αλλάζει κατ’ αυτόν τον τρόπο σημασία, μεταφέρεται, έτσι να πούμε, από τη μια έννοια στην άλλη.

Κάποτε γίνεται μεταφορά της σημασίας της λέξης από μία σε άλλη έννοια εντελώς διαφορετικής φύσης στη βάση μιας εντελώς ασήμαντης ομοιότητας μεταξύ τους. Τότε λέμε ότι υπάρχει σχήμα κατάχρησης ή απλώς κατάχρηση π.χ. στόμα ανθρώπου – στόμα πηγαδιού.

2.      Σχήμα κατ’ εξοχήν:

Πολλές φορές αντίθετα η σημασία μερικών λέξεων περιορίζεται, στενεύει. Συμβαίνει δηλαδή ώστε μια λέξη (ένα προσηγορικό ουσιαστικό ή ένα επίθετο) που εκφράζει εξαρχής τις έννοιες ενός συνόλου ομοειδών όντων (π.χ. πόλη), να καταντά κατόπι να χρησιμοποιείται και για να εκφράζει ειδικά ένα μόνο ορισμένο από τα πολλά ομοειδή όντα (Πόλη = Κωνσταντινούπολη).

Η μεταβολή της σημασίας μιας λέξης κατ’ αυτόν τον τρόπο λέγεται σχήμα κατ’ εξοχήν, διότι ενώ εξαρχής η λέξη αυτή φανερώνει το σύνολο των ομοειδών όντων, λαμβάνεται τέλος και για να φανερώνει ένα μόνο από αυτά τα όντα (δηλαδή κατ’ εξοχήν) εξαιρετικά.

3.      Μερικές φορές τέλος η σημασία μιας λέξης φαίνεται πως φθείρεται, ξεπέφτει. Ενώ δηλαδή εξ αρχής γενικά η λέξη αυτή σημαίνει κάτι καλό, κάποιο προτέρημα, κάποια αξιέπαινη ιδιότητα, καταντά κατόπι να χρησιμοποιείται, για να σημαίνει κάτι κακό, κάποιο ελάττωμα, κάποια εξευτελιστική ιδιότητα π.χ. αγαθός (=καλός) παλιότερα ενώ σήμερα χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει κάποιον ως απλό διανοητικά ή κουτό.

ΛΕΚΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ:

Ø      Συνεκδοχή:

Κατά το λεκτικό αυτό τρόπο (συνεκδοχικά) χρησιμοποιείται στο λόγο

α) το ένα αντί για πολλά ομοειδή π.χ. Τούρκος το τριγυρίζει (=Τούρκοι)

β) το μέρος ενός άλλου αντί για το όλο, ή αντίστροφα π.χ. Κάθε κλαδί και κλέφτης (= κάθε δέντρο)

γ) η ύλη αντί για εκείνο που είναι κατασκευασμένο απ’ την ύλη αυτή π.χ. να τρώει η σκουριά το σίδερο κι η γη τον αντρειωμένο (= τα σιδερένια όπλα).

δ) το όργανο αντί για μια σχετική ενέργεια που γίνεται ή παράγεται με το όργανο αυτό π.χ. έχει λαγού ποδάρι (= ταχύτητα)

ε) το όργανο μιας ενέργειας αντί για το πρόσωπο που το χειρίζεται το όργανο αυτό ή που έχει σχέση με αυτό π.χ. Να μη χαρώ το στεφάνι μου (= τον/την σύζυγό μου)

στ) η λέξη που φανερώνει ένα φαινόμενο που παράγεται, καθώς γίνεται μια ενέργεια, αντί για τη λέξη που φανερώνει την ίδια την ενέργεια αυτή π.χ. Έμεινε ο Διάκος στη φωτιά (= στη μάχη).

ζ) η λέξη που φανερώνει ένα εικονιζόμενο πρόσωπο, ενώ πρόκειται για την εικόνα του προσώπου αυτού π.χ. Φλωριά ρίχνουν στην Παναγιά (= στην εικόνα της Παναγίας).

Ø      Μετωνυμία ή υπαλλαγή:

Κατά το λεκτικό τρόπο αυτό χρησιμοποιείται

α) το όνομα εκείνου που συνέθεσε κάτι (που εποίησε ένα ποίημα, που συνέγραψε ένα σύγγραμμα κ.τ.λ.) αντί για τη λέξη που φανερώνει το έργο που αυτός συνέθεσε π.χ. Διαβάζω το  Σολωμό (= τα ποιήματα του Σολωμού).

β) το όνομα εκείνου που εφεύρε κάτι αντί για τη λέξη που φανερώνει ένα εφεύρημά του π.χ Συνεννοούνται με το Μαρκόνι (= με τον ασύρματο τηλέγραφο που εφευρέτης του υπήρξε ο Μαρκόνι).

γ) η λέξη που φανερώνει εκείνο που περιέχει κάτι αντί για τη λέξη που φανερώνει το περιεχόμενό του, ή αντίστροφα π.χ. Τον είδα εκεί στα λαχανικά (= στο μέρος της αγοράς που πουλούν τα λαχανικά).

δ) το αφηρημένο αντί για το αντίστοιχο συγκεκριμένο όνομα ή το αντίστοιχο επίθετο π.χ. Τόπο στα νιάτα (= στους νέους).

ε) ένα τοπωνυμικό ουσιαστικό αντί για το επίθετο που παράγεται απ’ αυτό π.χ. Φέρτε κρασί Μονεμβασιά, να πιουν οι αντρειωμένοι (= Μονεμβασιώτικο).

Ø      Αντονομασία:

Κατά το λεκτικό αυτό τρόπο αντί για ένα κύριο ή προσηγορικό όνομα χρησιμοποιείται στο λόγο κάποια άλλη συνώνυμη ή ισοδύναμη λέξη ή φράση. Έτσι χρησιμοποιείται

α) όνομα παράγωγο που φανερώνει εν γένει καταγωγή (κανονικά με την κατάληξη –πουλο) αντί για το πρωτότυπο εθνικό ή άλλο όνομα π.χ. Τα Ελληνόπουλα (= οι Έλληνες). Έτσι δηλώνεται συμπάθεια για τα ονομαζόμενα πρόσωπα.

β) περίφραση που φανερώνει την ιδιαίτερη καταγωγή ή μια γνωστότατη και σπουδαιότατη πράξη ή ιδιότητα ενός προσώπου αντί για το όνομα του προσώπου αυτού π.χ. Ο εθνικός ποιητής (= ο Σολωμός).

Ø      Αντίφραση:

Κατά το λεκτικό αυτό τρόπο μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται όχι με την κύρια λέξη ή φράση, αλλά με κάποια άλλη που έχει παρόμοια σημασία ή και ενάντια. Είδη του λεκτικού τρόπου της αντίφρασης είναι:

α) Λιτότητα:

Τέτοιος λεκτικός τρόπος είναι, όταν κάτι εκφράζεται με το ενάντιο του αποφατικά (=αρνητικά), κι έτσι λέγεται κάτι το λιγότερο ή κατώτερο υποδηλώνεται όμως κάτι το περισσότερο ή ανώτερο π.χ. Πέρασε όχι λίγη ώρα (= πολλή – πάρα πολλή).

β) Ειρωνεία:

Τέτοιος λεκτικός τρόπος είναι, όταν κανείς θέλοντας να αστειευτεί ή να χλευάσει έναν άλλο, χρησιμοποιεί με προσποίηση λέξεις ή φράσεις που έχουν εντελώς διαφορετική και αντίθετη έννοια από εκείνα που έχει στο νου του π.χ. Έξυπνος που είσαι! (αντί: τι κουτός που είσαι!)

γ) Ευφημισμός:

Τέτοιος λεκτικός τρόπος είναι, όταν από φόβο που προέρχεται συνήθως από κάποια πρόληψη ή δεισιδαιμονία, χρησιμοποιεί κανείς χωρίς καμιά προσποίηση λέξεις ή φράσεις που έχουν καλή και ευοίωνη ή εντελώς αχρωμάτιστη σημασία, αντί για άλλες λέξεις ή φράσεις με ενάντια σημασία π.χ. γλυκάδι το ξίδι.

Ø      Υπερβολή:

Τέτοιος λεκτικός τρόπος είναι, όταν κανείς με κάποια χάρη λέει κάτι, που υπερβαίνει πολύ το πραγματικό και το συνηθισμένο, θέλοντας να παραστήσει έτσι ένα σχετικό νόημα ζωηρότατα και εναργέστατα. π.χ. Σαν δυο βουνά είναι οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του.

Ø      Αλληγορία:

Τέτοιος λεκτικός τρόπος είναι, όταν κανείς για την έκφραση ενός διανοήματος χρησιμοποιεί με χάρη μεγάλες και τολμηρές μεταφορές, ούτως ώστε να παρουσιάζεται πως λέει πράγματα εντελώς διάφορα από εκείνα που έχει στο νου του π.χ. Τα άσπρισε τα γένια του ο Άι-Νικόλας (= χιόνισε τη μέρα της γιορτής του).

 

 

                        ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ

                                    ΠΑΘΗ ΦΘΟΓΓΩΝ

ΦΩΝΗΕΝΤΑ

Γειτονικά φωνήεντα

Ø      Χασμωδία:

Όταν μιλούμε, συχνά παρουσιάζονται κοντά-κοντά δύο φωνήεντα που ανήκουν σε δύο γειτονικές συλλαβές. Το φαινόμενο αυτό λέγεται χασμωδία.

Η χασμωδία παρουσιάζεται:

α) μέσα σε μια λέξη και λέγεται εσωτερική π.χ. ακούουν

β) ανάμεσα σε δύο λέξεις, όταν η πρώτη τελειώνει σε φωνήεν και η δεύτερη αρχίζει πάλι από φωνήεν. Η χασμωδία που γίνεται στη συμπροφορά των λέξεων λέγεται εξωτερική π.χ. το είπα

Η εξωτερική χασμωδία είναι συχνότερη από την εσωτερική

Ø      Συνεκφώνηση έχουμε όταν προφέρουμε δύο γειτονικά φωνήεντα σε μία συλλαβή, σα δίφθογγο π.χ. κάηκα (προφέρεται: α-η και α+η)

Ø      Συνίζηση: Σε πολλές λέξεις, όταν ύστερα από το ι (η, υ, ει, οι) ή ε (αι) ακολουθεί άλλο φωνήεν, προφέρονται τα δύο φωνήεντα μαζί, έτσι που να αποτελούν μόνο μία συλλαβή π.χ. άδεια (ως τρισύλλαβο και ως δισύλλαβο).  Στις λέξεις αυτές λέμε ότι έγινε συνίζηση, και τα συμπλέγματα των φωνηέντων που γράφουμε λέγονται καταχρηστικοί δίφθογγοι.

Μερικές λέξεις έχουν διαφορετική σημασία, κατά που προφέρονται συνιζημένα ή ασυνίζητα π.χ. έννοια (= έγνοια) και έννοια (= όρος λογικής).

Ø      Συναλοιφή λέγεται η ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων έτσι που να σχηματίζουν ένα. Όταν τα γειτονικά φωνήεντα βρίσκονται σε μια λέξη, η συναλοιφή λέγεται συναίρεση. Όταν τα γειτονικά φωνήεντα βρίσκονται σε δυο λέξεις που συμπροφέρονται, η συναλοιφή λέγεται συναλοιφή στη συμπροφορά.

Α) Συναίρεση

Όταν τα γειτονικά φωνήεντα είναι όμοια, προφέρονται σα να ήταν ένα μόνο π.χ. ακούουν - ακούν

Β) Συναλοιφή στη συμπροφορά:

Η συναλοιφή στην συμπροφορά είναι συχνότερη στην καθημερινή ομιλία, και μάλιστα όταν μιλούμε γρήγορα. Το αποτέλεσμα της συναλοιφής στην συμπροφορά μπορούμε να το σημειώσουμε με τρεις διαφορετικούς τρόπους:

α) Έκθλιψη:

Όταν μια λέξη τελειώνει σε φωνήεν και η ακόλουθη αρχίζει από φωνήεν, συχνά χάνεται το τελικό φωνήεν της προηγούμενης λέξης π.χ. το όνειρο – τ’ όνειρο.

β) Αφαίρεση στη συμπροφορά:

Όταν μια λέξη τελειώνει σε φωνήεν και η ακόλουθη αρχίζει από φωνήεν, κάποτε χάνεται το αρχικό της ακόλουθης λέξης. Το φαινόμενο αυτό λέγεται αφαίρεση, και επειδή υπάρχει και άλλου είδους αφαίρεση λέγεται για περισσότερη ακρίβεια αφαίρεση στη συμπροφορά π.χ. που ’ναι.

γ) Κράση:

Καμιά φορά παρουσιάζεται στη συναλοιφή νέο φωνήεν, διαφορετικό και από τα δύο που ήταν στο τέλος και στην αρχή των γειτονικών λέξεων. Το φαινόμενο αυτό λέγεται κράση π.χ. μου έδωσε → μόδωσε

Ø      Αρχικά φωνήεντα:

Α) Αφαίρεση:

Εκτός από την αφαίρεση που γεννιέται στη συμπροφορά, εξαρτημένη άμεσα από το είδος του προηγούμενου φωνήεντος, υπάρχει και αφαίρεση άσχετη με αυτό, και αυτή έχει γι’ αποτέλεσμα να έχουν οι λέξεις που την έπαθαν δύο τύπους ισότιμους, που λέγονται συνήθως και με το αρχικό φωνήεν και χωρίς αυτό. Το αρχικό φωνήεν είναι άτονο, συνήθως το ε (αι) και το ι (η,υ) π.χ. αγελάδα και γελάδα, εβδομάδα και βδομάδα κ.ά.  Εδώ δε σημειώνεται απόστροφος.

Β) Πρόταξη:

Σε μερικές λέξεις προσθέτεται στην αρχή ένα φωνήεν, συνήθως το α. Το φαινόμενο αυτό λέγεται πρόταξη και το πρόσθετο φωνήεν λέγεται προταχτικό π.χ. βδέλλα – αβδέλλα, Τσιγγάνος - Ατσίγγανος

Γ) Αλλαγή:

Μερικές λέξεις αλλάζουν το αρχικό τους φωνήεν σ’ ένα άλλο. Το φαινόμενο αυτό λέγεται αλλαγή π.χ. έξαφνα – άξαφνα

Ø      Άλλα πάθη φωνηέντων

α) Σε μερικές λέξεις το (ι) γίνεται (ε) πριν από το ρ π.χ. άχυρο - άχερο

β) συγκοπή:

Σε μερικές λέξεις χάνεται το φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωνα. Το φαινόμενο αυτό λέγεται συγκοπή π.χ. κορυφή – κορφή

Το ίδιο γίνεται σε μερικές περιστάσεις και στη συμπροφορά: Χάνεται το τελικό φωνήεν μιας λέξης εμπρός από το αρχικό σύμφωνο της ακόλουθης. Το φαινόμενο αυτό λέγεται αποκοπή π.χ. φέρε το – φερ’ το

γ) αφομοίωση:

Σε μερικές λέξεις το φωνήεν μιας συλλαβής γίνεται το ίδιο με το φωνήεν της γειτονικής, αφομοιώνεται με αυτό. Το φαινόμενο αυτό λέγεται αφομοίωση π.χ. σκοτούρα – σκουτούρα, σιρόκος – σορόκος, σοροκάδα.

δ) Μετάθεση:

Κάποτε δυο φωνήεντα μεταθέτονται αμοιβαία π.χ. τσαγκρουνώ – τσουγκρανώ.

ΣΥΜΦΩΝΑ

Ø      Αποβολή και ανάπτυξη του γ ανάμεσα σε φωνήεντα:

Σε μερικές λέξεις χάνεται το γ ανάμεσα σε φωνήεντα π.χ. λέ(γ)ω, τρώ(γ)ω. Σε μερικές λέξεις αναπτύσσεται ένα γ ευφωνικό ανάμεσα σε δύο φωνήεντα όταν αυτά έχουν την ίδια προφορά π.χ. έκαιε → έκαιγε, αερικό → αγερικό.

Ø      [Τελικό ν

Ø      Διαφορετική προφορά των συμφώνων στη συμπροφορά

Α) τελικό ς

Β) τελικό ν] →  βλέπε νεοελληνική γραμματική, σελ. 38-39

Ø      Άλλα πάθη των συμφώνων

·         Μερικές λέξεις παίρνουν σ στην αρχή π.χ. βόλος – σβόλος

·         Όταν σε δύο συλλαβές υπάρχουν τα ίδια ή συγγενικά σύμφωνα, χάνεται κάποτε η μία συλλαβή από τις δύο π.χ. αστραποπελέκι –αστροπελέκι

·         Σε μερικές λέξεις γίνεται μετάθεση συμφώνων π.χ. πρινάρι – πουρνάρι, πρωινό – πουρνό

·         Κάποτε μπορεί να γίνει και αμοιβαία μετάθεση δύο συμφώνων π.χ. φούχτα - χούφτα