ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

Γενικές απόψεις

Ø Ο τίτλος παραπέμπει σε κάτι άπιαστο ή ανέφικτο. Αμφίσημη ερμηνεία :

α) όνειρο = αυτό που δε συμβαίνει στην πραγματικότητα

β) όνειρο = να ζει κανείς κάτι το ονειρώδες.

Ø Αφηγητής : αυτοδιηγητικός, γιατί είναι πρωταγωνιστής και ομοδιηγητικός, γιατί μετέχει στην ιστορία. Εσωτερική οπτική γωνιά, δηλαδή αφήγηση με εσωτερική εστίαση.

Ø Το διήγημα θα μπορούσαμε να το κατατάξουμε στις αναμνήσεις που μοιάζουν με απομνημονεύματα και περιορίζονται σε κάποιες στιγμές της προσωπικής ιστορίας του αφηγητή. Ενώ όμως τα απομνημονεύματα αναφέρονται σε αναδρομική εξιστόρηση γεγονότων που δικαιώνουν ίσως την παρελθούσα ζωή, ο Π. ακολουθεί το εξής σχήμα : Προκρίνει δύο στιγμές, χρονικά απομακρυσμένες. Η πρώτη αναφέρεται στην εφηβική ηλικία και η δεύτερη στην ωριμότητα. Υπογραμμίζεται το γεγονός που σχετίζεται με την ιδιωτική πλευρά του αφηγητή και προβάλλεται η μετάβαση από τα εξωτερικά γεγονότα στον έσω άνθρωπο, κοντολογίς μια εξομολογητική διάθεση.

Ø Στο «όνειρο» ο αφηγητής - πρωταγωνιστής κοιτάζει πίσω στο χρόνο και βλέπει τα γεγονότα της προηγούμενης ζωής του αναδρομικά. Από αυτή τη χρονική διαφορά προκύπτει «διφυΐα» (= δύο φύσεις). Το Εγώ της ιστορίας και το Εγώ της αφήγησης, που αντιπροσωπεύουν αυτόν που βιώνει και αυτόν που αφηγείται. Έτσι, αυτός που έζησε και αυτός που διηγείται είναι και δεν είναι το ίδιο πρόσωπο

Ø Η γλώσσα του. Ποτέ δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα να εγκαταλείψει την καθαρεύουσα, όμως διαφαίνονται τρεις αναβαθμοί : α) δημοτική με ιδιωματισμούς στους διαλόγους β) χαλαρή καθαρεύουσα με στοιχεία δημοτικής στην αφήγηση και γ) προσεγμένη και αμιγής καθαρεύουσα κυρίως στις περιγραφές ή στις λυρικές παρεκβάσεις του.

Ø Αντιφάσεις. Ο πόθος με την αγνότητα, ο έρωτας με την έκσταση, η γήινη ομορφιά με την αγιοσύνη.

Ø Κατά τον Ελύτη ο Π. έχει τρισδιάστατη την αίσθηση της ακοής : ακούει τους αγέρηδες και τους παφλασμούς των κυμάτων, την ελληνική λαλιά και τον κόσμο των νοημάτων.

Ø Ο χαρακτήρας του Π. : ανικανοποίητος και ανήσυχος, κινείται μεταξύ Αθήνας και Σκιάθου, υπερευαίσθητος και σιωπηλός, ολιγαρκής, αν και δεν αποστρέφεται την «ύλη», θρήσκος και όχι θρησκόληπτος.

Ø Έργο του Π. : ξεκινά ως ρομαντικός (Μετανάστις, έμπορος των εθνών), θητεύει στην ηθογραφία (Χρήστος Μηλιόνης), καταλήγει στην ψυχογραφία, γιατί αναζητά τα βαθύτερα αίτια των πράξεων των ηρώων του και ανιχνεύει τις αδυναμίες και τα πάθη των χαρακτήρων του (Φόνισσα).

Ø Δύο αντίθετα ρεύματα κυριαρχούν: ο ρεαλισμός με το ρομαντισμό. Η πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας αποτελεί στόχο του αλλά επηρεασμένος από τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό δίνει πρωτεύοντα ρόλο στη φύση, προβάλλει τον ανέφικτο έρωτα και απεχθάνεται τον πολιτισμό των πόλεων, νοσταλγώντας το παρελθόν.

Ø Ερμηνεία του διηγήματος ▪από ηθικο-θρησκευτική σκοπιά : η έκπτωση του ανθρώπου από μια αρχικά ευδαιμονική κατάσταση

▪αντίθεση φύσης - πολιτισμού

▪αντίθεση υψηλής στάσης (αγνός έρωτας) με αισθησιακό στοιχείο (πειρασμός)

▪ευτυχισμένη εφηβεία - φθορά ωριμότητας

▪από ψυχαναλυτική άποψη : η καταστολή της επιθυμίας, η αμφιταλάντευση ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα.

Προσέγγιση του διηγήματος

Σελ. 161

Ø Ήμην πτωχόν… Αναπόληση του παρελθόντος. Ποιος είναι το υποκείμενο; Ο αφηγητής; Ο συγγραφέας; Δεν μπορούμε να απαντήσουμε σίγουρα. Αφηγητής και συγγραφέας έχουν κοινά στοιχεία (ηλικία, θρησκευτική αγωγή…), δεν είναι όμως επαρκή. Μπορεί και ο Π. να έζησε τα γεγονότα, όμως δημιουργεί έναν πλαστό αφηγητή (δες τέλος «δια την αντιγραφήν») και αυτός είναι που κινεί την ιστορία.

Ø …κ΄ έβλεπα το πρωίμως… με αυταρέσκεια περιγράφει το σώμα του

Ø …του έτους 187… ο χρόνος της ιστορίας. Ο τόπος είναι η Σκιάθος.

Ø …ήμην ευτυχής. Την τελευταίαν… Ευτυχής δεκαοκταετής, δυστυχής ως ώριμος, όπως αναφέρεται στη συνέχεια. Η σημερινή του τύχη (δυστυχία) τον οδηγεί στην αναπόληση, στην ανάμνηση. Έτσι προάγεται και ο μύθος (η προώθηση της υπόθεσης). Ψυχολογικά εκφράζεται η ανάγκη του ανθρώπου να αναπολεί όμορφες στιγμές του παρελθόντος.

Ø Τον χειμώνα… εγκιβωτισμένη αφήγηση, αναφορά στον πρώτο του δάσκαλο. Γιατί; Ως ένδειξη τιμής, σεβασμού, αναγνώρισης, ίσως να δικαιολογείται και η θρησκευτική του μόρφωση. Η μόρφωση του να είναι και αιτία της μετέπειτα συμπεριφοράς του;

Ø …την ενυμφεύθη. Ο δάσκαλος : διακατέχεται από αγνότητα, διαπράττει αμαρτία, επιστρέφει στην αγνότητα. Ο μαθητής : διακατέχεται από αγνότητα, δεν αποτολμά την αμαρτία, συμβιβάζεται στη ζωή του. Η ιστορία του μοναχού τονίζει περισσότερο τη δυστυχία του ήρωα καθώς η δική του πορεία έμεινε ανολοκλήρωτη.

Ø …επί Καποδίστρια… ρεαλιστικό στοιχείο, για να είναι πιο πειστική η ιστορία.

Σελ. 162

Ø …ότι εσώθη. Τέλος εγκιβωτισμένης αφήγησης. Η ιστορία του Σισώη παρουσιάζει ομοιότητες με του μικρού βοσκού. Ποιες; Η αρχική κατάσταση (αγνότητα) διαταράσσεται από πειρασμό (Σισώης από έρωτα, βοσκός από κόρη) και επέρχεται μια καινούρια κατάσταση (Σισώης μοναχός, βοσκός δυστυχής στη ζωή του)

Ø …με δίπλωμα προλύτου… σύντομη αναφορά στις σπουδές του. Ο νεαρός βοσκός θέλει να μορφωθεί. Θεωρητικά η πρόοδός του θα επέφερε την ευτυχία, όμως…

Ø Μεγάλην προκοπήν… οι σπουδές του δεν επέφεραν το αποτέλεσμα που επιθυμούσε. Σήμερα, στην Αθήνα, είναι δυστυχής.

Ø Καθώς ο σκύλος… Η υπαλληλική του ιδιότητα και η ζωή του στην Αθήνα του προκαλούν δυστυχία. Η αφορμή να θυμηθεί το «όνειρο». Πέρα από το μεταφυσικό κακό (πάλη με τον πειρασμό) υπάρχει και το κοινωνικό κακό (ο υπαλληλικός του βίος, παρακάτω τα τείχη που χωρίζουν τον πλούσιο Κυρ Μόσχο από τους υπόλοιπους ανθρώπους). η παρομοίωση επίσης είναι και μία προσήμανση (το σχοινί)

Σελ. 163

Ø …φυσικός άνθρωπος… η ζωή στη φύση είναι η αιτία της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας του.

Ø …καλούμενον Ξάρμενο… Σκιαθίτικα τοπωνύμια, όπως και παρακάτω η Πλατάνα, Ο Μέγας Γιαλός… Η περιγραφή της φύσης είναι απλή και πυκνή. Αποπνέεται κλίμα γαλήνης και ηρεμίας. Γιατί επιμένει στην περιγραφή; Για να δηλωθεί η αγνότητα και η ελευθερία του ανθρώπου στη φύση. Έντονος λυρισμός.

Ø Όλα εκείνα ήσαν ιδικά μου. Η κτητική αντωνυμία δείχνει τη σχέση του με τη φύση, δε δηλώνεται η κτήση αλλά ότι ο κόσμος είναι ο εαυτός του. Αναλογίσου την αντίθεση με την παρομοίωση της σελίδας 162.

Ø «Εις το όνομα…» Δεικνύεται η θρησκευτικότητα του ήρωα. Συχνές οι αναφορές του στα ιερά βιβλία. «Τι κείμενα αρχαία και τι κείμενα ξένα, τι κείμενα βυζαντινά, εκκλησιαστικά, συναξάρια, τροπάρια, ψαλμούς δεν ξέρει αυτός ο άνθρωπος! Τι χωρία της γραφής, της Παλαιάς και της Νέας!...» Τέλλος Άγρας Πώς βλέπουμε σήμερα τον Παπαδιαμάντη (1936). Όλη η παράγραφος αποτελεί δείγμα ποιητικότητας.

Σελ. 164

Ø …τους μισθωτούς… ειρωνεία και χλευασμός για τα όργανα της εξουσίας.

Ø Ήμην «παραγυιός»… Και εδώ είναι εξαρτημένος, αφού δουλεύει ως υπάλληλος, αλλά η εξάρτηση δε δημιουργεί καταπίεση. Και επειδή απουσιάζει η καταπίεση, η ανταμοιβή που του δίδεται δεν τον ενοχλεί.

Ø Μόνον διαρκή γείτονα… αλλαγή σκηνικού. Η απόλυτη ελευθερία στη φύση θα συνδυαστεί σε λίγο με το ερωτικό σκίρτημα. Πρόσεξε την αντίθεση : ο νέος βοσκός με την ελευθερία του, την απλότητά του με τον ιδιότροπο κύρ Μόσχο που ζει στην εξοχή αλλά πρώτα μεταφέρει στην ιδιοκτησία του τις αστικές συνήθειες (ιδιοκτησία, περιτειχισμός…).

Σελ. 165

Ø …τα περιετοίχισεν όλα ομού… υπονοείται η κοινωνική διάκριση πλούσιων – φτωχών, έτσι αιτιολογείται και η εκτενής περιγραφή του κτήματος.

Ø …και δια την ανεψιάν του. Αντικοινωνικότητα του κύρ Μόσχου. Συνάμα παρουσιάζεται και η Μοσχούλα, η οποία δεν αποτελεί ηρωίδα του διηγήματος - ελάχιστες είναι οι φορές που εμφανίζεται - αλλά για τον αφηγητή είναι ξεχωριστό πρόσωπο. Αυτή του ξύπνησε τον έρωτα, αυτή είναι η αιτία του ονείρου, αυτή είναι η γλυκιά ανάμνηση. Η ομωνυμία με το θείο της κάνει πιο απόμακρη τη Μοσχούλα για το βοσκό, γιατί ανήκει σε άλλο κόσμο.

Ø Ήτον θερμόαιμος… περιγραφή της κοπέλας με υπερβολή και λυρικότητα. Η υπερβολή είναι στοιχείο ρομαντισμού. Υπονοείται η έλξη που του ασκεί η Μοσχούλα.

Ø …ενθύμιζε την νύμφην… η περιγραφή γίνεται με την προοπτική του ώριμου αφηγητή. Βεβαίως και θέλει να τονίσει την ομορφιά της κοπέλας αλλά με τα μάτια ενός δεκαοχτάχρονου. Η περιγραφή είναι θεμιτή λόγω της τάσης των νέων να υπερβάλλουν;

Ø (Άσμα Ασμάτων) θέμα του η αγάπη δύο νέων η οποία καταλήγει στην ένωση. Η ερμηνεία του διττή : α) η ένωση Γιαχβέ (θεού) με περιούσιο λαό (ιουδαϊσμός) β) η ένωση Χριστού με εκκλησία (χριστιανισμός)

Σελ. 166

Ø …είχα ονομάσει Μοσχούλαν. Ομωνυμία κόρης με κατσίκα. Γιατί; Υποκατάσταση, ένδειξη ερωτική.

Ø Εκεί ήρχιζεν η περιοχή μου. Προτίμηση βοσκής λόγω κόρης.

Ø …η ευνοουμένη μου κατσίκα… η απώλειά της γίνεται η αιτία της πρώτης συνομιλίας.

Σελ. 167

Ø …τρωθείς… όπως και το μικρό βοσκόπουλο

Ø …πού είν΄ η Μοσχούλα; Το όνομα - η ομωνυμία, τα δύο διαφορετικά νοήματα αντιστοιχούν σε ενιαία φωνητική πραγματικότητα - γίνεται η αφορμή για γνωριμία/συνομιλία Υποκρύπτεται το θέμα του «απολωλότος προβάτου». Βλέπε Κατά Λουκάν ΙΕ, 4 – 6..

Ø -Φωνάζω εγώ την κατσίκα μου… κρύβεται η επιθυμία, ανάμεικτη με αδεξιότητα : ένδειξη έρωτα. Η σιωπηρή αντίδραση κόρης να αποτελεί σημάδι αμοιβαίας έλξης;

Ø …να μου φωνάξη: η συμπάθια γίνεται εναργής. Πίσω από τα λόγια της κρύβεται η πρόκληση.

Σελ. 168

Ø …σαν παράξενο μου φαίνεται!... παρασιωπάται η εξέλιξη, η πρόκληση όμως ρίχτηκε.

Ø …να παίξω προς χάριν της… ένδειξη ερωτισμού. Ξένοιαστη εικόνα νεαρού βοσκού. Το μοτίβο αυτό αναπτύχθηκε στην αρκαδική ποίηση. Παρέβαλε «Ειδύλλια» Θεόκριτου, «Εκλογές» Βιργίλιου, όπου υπάρχει η απεικόνιση του εξιδανικευμένου τοπίου ( η μυθική Αρκαδία). Άλλες αναλογίες με βουκολικό είδος : το βοσκόπουλο, το οχυρό της κόρης, ο πατέρας (κύρ Μόσχος) που φροντίζει για μια άνετη ανατροφή.

Ø …εκυρτώνοντο οι βράχοι… ποιητική περιγραφή με λέξεις -μεταφορές. (ελιγμούς, μορμυρίζον, χορεύον…).

Ø …και την «ελιμπίστικα»… η δύναμη/ομορφιά της φύσης που συνεπαίρνει τον άνθρωπο/βοσκό. Ίδιο μοτίβο και στους «Ελεύθερους πολιορκημένους» του Σολωμού.

Σελ. 169

Ø Ανέβασα το κοπάδι μου… λεπτομερής περιγραφή του τόπου. Η ομορφιά του θέλγει το νεαρό βοσκό. Το ίδιο θέλγεται και η κόρη που θα κάνει σε λίγο την εμφάνισή της. Ψυχική ευφορία κατέχει τον ήρωα.

Ø Από το άντρον εκείνο… περιγραφή της σπηλιάς από όπου θα βουτήξει η Μοσχούλα. Αναλογία και εδώ με αρκαδική ποίηση.

Σελ. 170

Ø Ησθανόμην γλύκαν… Είναι στην αγκαλιά της φύσης, όπως ο στρατιώτης στον «Πόρφυρα» του Σολωμού.

Ø …την έννοιαν του κοπαδιού. Η χαρά/απόλαυση δε θα διαρκέσει πολύ. Ο φόβος του για το κοπάδι τον επαναφέρει στην πραγματικότητα

Ø …εφρόντισα να τη δέσω… προσήμανση ίσως για κάτι κακό που μπορεί να συμβεί.

Ø …ακούω σφοδρόν πλατάγισμα… θορυβώδης η παρουσία της κόρης. Ο Π. συνθέτει έργα απλά με περιορισμένη δράση, με ανύπαρκτη πλοκή, με ελάχιστα πρόσωπα. Όμως προσπαθεί να κινήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη με ένα απροσδόκητο γεγονός (εδώ η εμφάνιση της κόρης)

Σελ. 171

Ø …εγώ ο σατυρίσκος του βουνού… ως σάτυρο θα τον αντιμετώπιζε η κόρη. Η αρκαδική παράσταση συμπληρώνεται. Αισθάνεται την ενοχή του και την ομολογεί Το υποκοριστικό είναι προσπάθεια απενοχοποίησης.

Ø Έκαμα δύο τρία βήματα… Ήθος βοσκού : θαυμάζει αγνά την ομορφιά, δε θέλει να γίνει αντιληπτός. Η συγκίνησή του κορυφώνεται· για πρώτη φορά έβλεπε γυναίκα γυμνή και μάλιστα την κοπέλα προς την οποία αισθάνεται ακαταμάχητη έλξη (γι΄ αυτό και τα αποσιωπητικά).

Ø …εις το φως της Σελήνης… ο αφηγητής βοσκός. Κάτω από το σεληνόφως αρχίζει η απογείωση, το όνειρο. Η περιγραφή που ακολουθεί ποιητικότατη. Η νύχτα, η σελήνη, ο φλοίσβος είναι ρομαντικά στοιχεία.

Ø …εις την θάλασσαν… η θάλασσα είναι η μυστική ένωση του ήρωα με την αγαπημένη του, όπου φευγαλέα εκπληρώνεται η επιθυμία/πόθος

Σελ. 172

Ø …κρότον ή θρουν. Από τον κόσμο του ονείρου στην πραγματικότητα. Εσωτερικός διάλογος. Τι να κάνει;

Ø ...μικρόν βοσκόν! Ο χαρακτήρας του νεαρού φαίνεται από τις σκέψεις και αντιδράσεις του. Μεγάλη η ντροπή του, αν τον έβλεπε η Μοσχούλα.

Ø …υπήρξα σκαιός και άτολμος. Ώριμος αφηγητής.

Ø …τον κρημνόν μου!... μελαγχολία αφηγητή. Γιατί; Θα τελειώσει το όνειρο; Θα τον δει και θα τον κακοχαρακτηρίσει;

Ø Εκ της ιδέας … Αναλογίζεται άλλο τρόπο διαφυγής. Προφασίζεται όμως δυσκολίες.

Σελ. 173

Ø Εντοσούτω όσον… ώριμος αφηγητής.

Ø Ήτον απόλαυσις… Το όνειρο! Έντονος λυρισμός. Αφηγητής βοσκός. Ο έρωτας έχει τη μορφή του απραγματοποίητου ονείρου, του ανικανοποίητου πόθου που επιδρά στην ψυχή του ήρωα, γιατί αποτελεί εξιδανικευμένη ανάμνηση.

Σελ.174

Ø …δεχομένας όλας τας… ερωτισμός, ο οποίος περιγράφεται με λυρισμό και ποιητικότητα.

Ø Ούτε μου ήρθε… ώριμος αφηγητής. Οι προηγούμενες επιφυλάξεις του υποχωρούν από την έκσταση και το όνειρο, το οποίο συνεπαίρνει τον αφηγητή. Το ίδιο και η φεγγαροντυμένη στον Κρητικό.

Ø Δεν δύναμαι να είπω… ο ψυχογράφος Παπαδιαμάντης. Ως ώριμος αφηγητής δημιουργεί το ψυχολογικό πορτρέτο του νεαρού, ο οποίος θα ευχόταν κάποια δυστυχία για να παρουσιαστεί ως σωτήρας. Προοικονομία.

Ø …το όνειρον… εσωτερική πάλη. Να φύγει, να μείνει;

Ø …αίφνης να βελάζει!... η αιτία επαναφοράς του στην πραγματικότητα.

Σελ. 175

Ø Δεν ήξευρα… Επιβράδυνση της υπόθεσης.

Ø …να μη βελάζη… Για να κρύψει την παρουσία του. Φανερή η ταραχή του.

Ø …μην «εσχοινιάσθη»… προοικονομία.

Σελ. 176

Ø …μισοπνιγμένην κραυγήν φόβου… η αιτία της πρώτης συνάντησης (η κατσίκα) γίνεται αιτία η κοπέλα να αιφνιδιαστεί από την παρουσία ξένου και να κινδυνεύσει να πνιγεί.

Ø Τότε με κατέλαβε… Βοσκός αφηγητής. Ενοχές.

Ø …να ριφθώ… Αγωνία, τι να κάνει;

Ø Δεν έπρεπε τότε να διστάσω. Ο ερωτισμός χάθηκε. Μόνος σκοπός η σωτηρία της κόρης.

Σελ. 177

Ø Είχα φτάσει… Βοσκός αφηγητής. Ανακούφιση.

Ø Ησθάνθην… Ώριμος αφηγητής. Απτική εμπειρία αλλά χωρίς πειρασμό

Ø …ανακούφισις και αναψυχή. Αγνότητα βοσκού

Ø …το ίδιον το όνειρόν του… Το ονειρικό στοιχείο του έδωσε το έναυσμα να τονίσει την ομορφιά της φύσης και των απλών ανθρώπων, να μιλήσει για τον έρωτα, ωραιοποιημένο και εξιδανικευμένο. Το όνειρο διαρκεί λίγο, καραδοκεί η πραγματικότητα.

Σελ.178

Ø Η Μοσχούλα έζησε… Ώριμος αφηγητής.

Ø Θυγάτηρ της Εύας… γενικευμένη η κρίση του αφηγητή και υποτιμητική για τη γυναίκα. Να οφείλεται στο ότι στη ζωή του δε γνώρισε τον πλήρη έρωτα ή τώρα ως ώριμος έχει διαφορετικά κριτήρια με τα οποία αξιολογεί τα πρόσωπα και τέτοιες συμβατικές γυναίκες δεν τον ενδιαφέρουν καθόλου;

Ø …ήτον επόμενον… να σπουδάσω.

Ø Φεύ! ακριβώς… η αφορμή να σπουδάσει και αργότερα να γίνει δικηγόρος. Κοινό στοιχείο με τον πατέρα Σισώη η γυναίκα, η οποία γίνεται αιτία να αλλάξουν ζωή. Στο διήγημα ο αφηγητής δεν παρουσιάζει τον έρωτα ως ερωτοτροπία αλλά ως κατάσταση που οδηγεί τον ήρωα σε καταστροφή, αφού σπούδασε και ατύχησε.

Ø …όταν ενθυμούμαι… η καταπίεση του συγγραφέα και η ανεκπλήρωτη ευχή (ας ήμην ακόμη…). Έστω και με αναπόληση προσπαθεί να ξεφύγει από τον ασφυκτικό κλοιό που τον περιβάλλει. Το τελικό συμπέρασμα : η γαλήνη και ηρεμία της ψυχής μόνο με τη φυσική ζωή προσφέρεται. Η μόρφωση αντί να τον ελευθερώσει τον οδήγησε στη «σκλαβιά».

Ø Ω! ας ήμην… Τελικά το πρότυπο που προβάλλει είναι η νοσταλγία για φυσική ομορφιά, η αγνότητα, η ειρηνική ζωή, η τάση φυγής από τα δεινά της αστικής κοινωνίας.

Ø (Δια την αντιγραφήν) Είναι η μεταφορά της αφήγησης άλλου προσώπου, την οποία ο συγγραφέας αποδέχεται και τον αγγίζει. Μπορεί όμως και να δημιουργεί ένα πλαστό πρόσωπο με παραποίηση κάποιων στοιχείων, ώστε να προσδίδεται αντικειμενικότητα, αφού τα γεγονότα παρουσιάζονται από την οπτική γωνιά του.

Βιβλιογραφία :

1. Νεοελληνική λογοτεχνία, Γ΄ ενιαίου Λυκείου, Βιβλίο του καθηγητή, ΟΕΔΒ - Αθήνα 1999.

2. Π. Μουλλάς, «το διήγημα, αυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντη» Ερμής, Αθήνα 1980.

3. Κώστας Μπαλάσκας, Έρως -Ήρως , Όνειρο στο κύμα, επικαιρότητα, Αθήνα 1996

4. Περιοδικό «Διαβάζω», τευχ. 165

5. Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1980

6. Γιώργος Ιωάννου, Ο της φύσεως έρως. Κέδρος, Αθήνα, 1985