Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης «Υπό την βασιλικήν δρυν», ως παράλληλο για το Όνειρο στο κύμα

«Ήμην αποσταμένος, και δεν είχον κοιμηθεί καλά την νύκτα. Ο ύπνος μού έλειπεν. Εις την σκιάν του πελωρίου δένδρου, εν μέσω των μηκώνων του των κατακοκκίνων, ο Μορφεύς ήλθε και μ’ εβαυκάλησε, και μοι έδειξεν εικόνες, ως εις περίεργον παιδίον.

Μου εφάνη ότι το δένδρον -έσωζον καθ’ ύπνον την έννοιαν του δένδρου- μικρόν κατά μικρόν μετέβαλλεν όψιν, είδος και μορφήν. Εις μίαν στιγμήν η ρίζα του μου εφάνη ως δύο ωραίαι εύτορνοι κνήμαι, κολλημέναι η μία επάνω εις την άλλην, είτα κατ’ ολίγον εξεκόλλησαν κι εχωρίσθησαν εις δύο· ο κορμός μού εφάνη ότι διεπλάσσετο και εμορφούτο εις οσφύν, εις κοιλίαν και στέρνον, με δύο κόλπους γλαφυρούς, προέχοντας· οι δύο παμμέγιστοι κλάδοι μού εφάνησαν ως δύο βραχίονες, χείρες ορεγόμεναι εις το άπειρον, είτα κατερχόμεναι συγκαταβατικώς προς την γην, εφ’ ης εγώ εκείμην· και το βαθύφαιον, αειθαλές φύλλωμα, μου εφάνη ως κόμη πλουσία κόρης, αναδεδημένη προς τ’ άνω, είτα λυομένη, κυματίζουσα, χαλαρουμένη προς τα κάτω.»

Στο διήγημα «Υπο την βασιλικήν δρυν» ο Παπαδιαμάντης περιγράφει την έλξη που ένιωθε για ένα όμορφο δέντρο, για μια βασιλική βελανιδιά, που υπήρξε, όπως σχολιάζει ο αφηγητής «η πρώτη παιδική του ερωμένη».

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο εντεκάχρονος ήρωας αποκοιμιέται μπροστά από τη βελανιδιά και μες στον ύπνο του αρχίζει να βλέπει το δέντρο να μεταβάλλει τη φύση του και να γίνεται μια όμορφη γυναίκα.

Η περιγραφή της μεταμόρφωσης του δέντρου, κατά την οποία ο αφηγητής εστιάζει την προσοχή του στις κνήμες, στους γλαφυρούς κόλπους, στο στέρνο, την κοιλιά και την πλούσια κόμη της κοπέλας που εμφανίζεται σταδιακά, μας παραπέμπει στην αντίστοιχη περιγραφή που δίνει το βοσκόπουλο-αφηγητής στο Όνειρο στο κύμα.

Η ονειρώδης ατμόσφαιρα που επικρατεί στο Όνειρο στο κύμα, επαναλαμβάνεται κι εδώ, καθώς ο ήρωας βλέπει την αλλαγή του δέντρου στα πλαίσια ενός ονείρου, και όπως ο μικρός βοσκός αντικρίζει την απαγορευμένη ομορφιά της Μοσχούλας, έτσι και ο μικρός αφηγητής του διηγήματος βλέπει το σώμα και την ομορφιά της νύμφης που αποτελεί την ψυχή του δέντρου, η οποία όμως δεν μπορεί στην πραγματικότητα να λάβει τη γυναικεία της μορφή.

Έτσι, ο ανέφικτος έρωτας για τη βασιλική βελανιδιά, περιορίζεται στη θέαση -εδώ στον οραματισμό- του εξαίσιου σώματος, διατηρώντας την ερωτική διάσταση του διηγήματος στα πλαίσια μόνο του θαυμασμού και της παρατήρησης, όπως συμβαίνει και στο Όνειρο στο κύμα.

«Μετά πολλά έτη, όταν ξενιτευμένος από μακρού επέστρεψα εις το χωρίον μου, κι επεσκέφθην τα τοπία εκείνα, τα προσκυνητάρια των παιδικών αναμνήσεων, δεν εύρον πλέον ουδέ τον τόπον ένθα ήτο ποτε η Δρυς η Βασιλική, το πάγκαλον και μεγαλοπρεπές δένδρον, η νύμφη η ανάσσουσα των δρυμώνων.

Μία γραία με την ρόκαν της, με δύο προβατίνας τας οποίας έβοσκεν εντός αγρού πλησίον, ευρίσκετο εκεί, καθημένη έξωθεν της μικράς καλύβης της.

Όταν την ηρώτησα τι είχε γίνει το «Μεγάλο Δέντρο», το οποίον ήτον ένα καιρόν εκεί, μοι απήντησεν:

-Ο σχωρεμένος ο Βαργένης το έκοψε…μα κι εκείνος δεν είχε κάμει νισάφι με το τσεκούρι του· όλο θεόρατα δέντρα, τόσα σημαδιακά πράματα… Σαν το ΄κοψε κι ύστερα, δεν είδε χαΐρι και προκοπή. Αρρώστησε, και σε λίγες μέρες πέθανε… Το Μεγάλο Δέντρο ήτον στοιχειωμένο.»

Το μεγάλο και όμορφο δέντρο, που με τόση αγάπη αντίκριζε στα παιδικά του χρόνια ο αφηγητής, θα κοπεί από ένα χωριανό, στερώντας στον αφηγητή την ευκαιρία να το ξαναδεί. Έτσι, ο ενήλικας αφηγητής, που επιστρέφει μετά από πολλά χρόνια στο χωριό του, έχοντας μεγαλώσει κι αλλάξει ο ίδιος, θα εντοπίσει μια σημαντική αλλαγή και στο χώρο που πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Η μεγάλη βασιλική βελανιδιά δεν υπάρχει πια, όπως στο Όνειρο στο κύμα δεν υπάρχει πια η αγνή και αθώα Μοσχούλα, η οποία είναι πλέον «απλή θυγάτηρ της Εύας, όπως όλαι».

Το πέρασμα του χρόνου που επηρεάζει καταλυτικά τον ήρωα του διηγήματος (στο Όνειρο στο κύμα ο ευτυχισμένος βοσκός γίνεται ένας δυστυχισμένος δικηγόρος), επηρεάζει εξίσου και το φυσικό περιβάλλον ή τα πρόσωπα που σημάδεψαν τα νεανικά του χρόνια. Το όμορφο δέντρο κόβεται, η Μοσχούλα παύει να είναι η αγνή κοπέλα των εφηβικών χρόνων, κι έτσι η εσωτερική αλλαγή του ήρωα βρίσκει το ανάλογό της και στον περίγυρό του.