ΣΧΟΛΙΑ "ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗ", ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ΠΛΑΤΩΝΑ (ΣΕΛ. 119)

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ:

Μέσα από τον εν λόγω μύθο εκφράζεται η αντίληψη της τεχνικής ως κοινωνικής λειτουργίας. Την εποχή που εξετάζουμε άλλωστε η θέση των τεχνικών δεξιοτήτων λογίζεται ωε σημαντική κάτι που γίνεται αντιληπτό να λάβουμε υπόψιν μας ότι ο ίδιος ο Πλάτων στους διαλόγους του καταφεύγει συχνά σε παραδείγματα από τις τεχνικές , ο καταμερισμός εργασίας αναλύεται με λεπτομέρειες και έτσι προβάλλονται τα πλεονεκτήματα του και αποτελούν ατράνταχτο επιχείρημα για την εξειδίκευση της πολιτικής εξουσίας. Ο μύθος και ο λόγος του Πρωταγόρα: ο λόγος του Πρωταγόρα μαζί με τον μύθο συνιστούν το μεγαλύτερο μέρος μιας θεωρίας που υπερασπίζεται τη δικαιοσύνη. Ορισμένες ηθικές αξίες σύμφωνα με τον σοφιστή σώζουν τον άνθρωπο και καθιστούν δυνατή την κοινωνική ζωή. Με αυτή την αντίληψη διαφαίνεται μια καθαρά ανθρωπιστική θεώρηση της ζωής. Ο Πρωταγόρας επιλέγει να χρησιμοποιήσει το μύθο γιατί είναι ‘’χαριέστερος’’ , δηλαδή πιο ευχάριστος , χαρακτηριστικό το οποίο αντλεί από την επινόηση με κύριο στοιχείο και ενδιαφέρον τι συμβαίνει στους ανθρώπους. Τέτοια στοιχεία διαφαίνονται και σε ποιητικά κείμενα όπως στην Αντιγόνη του Σοφοκλέους και στις Ικέτιδες του Ευριπίδη. Ο Πρωταγόρας όμως πρωτοτυπεί σε σχέση με τους παραπάνω αφού είναι ο μόνος που δεν εξαρτά την εξέλιξη του ανθρώπου μόνο από τις τέχνες αλλά εισηγείται δυο φάσεις της εξέλιξης αυτής: - τις τέχνες που δίδαξε ο Προμηθέας Τις πολιτικές αρετές που παρείχε ο Δίας. Με αυτή τη διάκριση δίνει προτεραιότητα στις πολιτικές αρετές γιατί αυτές εγγυώνται την ύπαρξη κοινωνικής ζωής. Η δικαιοσύνη λοιπόν είναι εφόδιο πρώτης ανάγκης.

Δομή διαλόγου

Στον πλατωνικό διάλογο Πρωταγόρας και συγκεκριμένα στις ενότητες που θα μελετήσουμε, ο Σωκράτης και ο Πρωταγόρας, ως οι κύριοι συνομιλητές, εκθέτουν τις απόψεις τους σχετικά με το αν η αρετή διδάσκεται. Ειδικότερα, παρακολουθούμε τον Πρωταγόρα να υποστηρίζει ότι διδάσκει την ευβουλία, και τον Σωκράτη να προσποιείται το αντίθετο και να ελέγχει με παράθεση δύο επιχειρημάτων την ορθότητα αυτής της θέσης του Πρωταγόρα. Πρόκειται δηλαδή για μια «αντιλογία» (λόγος και αντίλογος) σχετικά με το διδακτό της πολιτικής αρετής ανάμεσα στους δύο φιλοσόφους.

Θέματα κατά (διδακτική) ενότητα στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (1^η - 7^η ενότητα)
1^η ενότητα
Ο Πρωταγόρας διδάσκει την ευβουλία

·         Ο Σωκράτης ελέγχει την ορθότητα της θέσης και των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επικαλούμενος

·         τι πιστεύουν οι Αθηναίοι σχετικά και

·         την περίπτωση των πολιτικών που δεν μπορούν να διδάξουν την πολιτική τέχνη στα παιδιά τους.

·         Ο Πρωταγόρας αναλαμβάνει να απαντήσει στην πρόκληση του Σωκράτη με μύθο.

2^η ενότητα
Αρχή μύθου

·         Η δημιουργία των ζώων από τους θεούς.

·         Προμηθέας και Επιμηθέας, οι εντολοδόχοι των θεών: Ο Επιμηθέας μοιράζει εφόδια στα ζώα: α) για να αντιμετωπίζουν εχθρούς, β) για να προστατεύονται από τις καιρικές συνθήκες, γ) για να εξασφαλίζουν τροφή και δ) για να διατηρείται η ισορροπία στη φύση.

3^η ενότητα
Συνέχεια μύθου

·         Η απρονοησία του Επιμηθέα.

·         Ο έλεγχος του Προμηθέα και η ανάληψη πρωτοβουλίας από τον ίδιο υπέρ του ανθρώπου: Η κλοπή των πρακτικών γνώσεων και της φωτιάς από την Αθηνά και τον Ήφαιστο (όχι όμως και της πολιτικής τέχνης από τον Δία).

·         Η τιμωρία του Προμηθέα για τη φιλανθρωπία του.

4^η ενότητα
Συνέχεια και τέλος του μύθου

·         Η γένεση του πολιτισμού (θρησκεία, γλώσσα, κατοικία, ένδυση, τροφή).

·         Η προσπάθεια της κοινωνικής συνύπαρξης των ανθρώπων και ο διπλός κίνδυνος αφανισμού τους.

·         Τα «δώρα» της αιδούς και της δίκης από τον Δία και η εμφάνιση της πολιτικής κοινωνίας.

·         Η «καθολικότητα των δώρων». Τέλος του μύθου.

·         Συμπέρασμα: Η αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής οδηγεί στην καθολικότητά της.

5^η ενότητα
Αποδείξεις για την καθολικότητα και το διδακτό της πολιτικής αρετής

·         Απόδειξη της καθολικότητας της πολιτικής αρετής: Η ειλικρίνεια κάποιου για την ύπαρξη ή όχι καλλιτεχνικής ικανότητας θεωρείται πλεονέκτημα. Το αντίθετο συμβαίνει στη δικαιοσύνη: όλοι είναι ή υποχρεώνονται να λένε ότι είναι δίκαιοι.

·         Απόδειξη ότι η αρετή είναι διδακτή: Τα έμφυτα μειονεκτήματα δεν διορθώνονται και προκαλούν τη λύπη για τους φορείς τους. Τα επίκτητα ελαττώματα οφείλονται στην ελλιπή επιμέλεια, άσκηση και διδασκαλία. Αυτά διορθώνονται και γι’ αυτό θυμώνουμε, τιμωρούμε και συμβουλεύουμε τους φορείς τους. Ειδικότερα θυμώνουμε, τιμωρούμε και συμβουλεύουμε όποιον είναι άδικος. Άρα η αρετή διδάσκεται, αφού η αδικία που είναι το αντίθετό της διορθώνεται με αυτούς τους τρόπους αντιμετώπισης.
6^η ενότητα
Η παιδευτική σημασία της ποινής ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

·         Η έλλογη τιμωρία αποβλέπει στον σωφρονισμό του άδικου και στον παραδειγματισμό του κοινωνικού συνόλου.

·         Το αποτέλεσμα της έλλογης τιμωρίας προβάλλεται στο μέλλον, άρα η τιμωρία έχει αποτρεπτικό χαρακτήρα.

·         Με αυτή τη λογική χρησιμοποιούν την ποινή οι Αθηναίοι και οι άλλοι άνθρωποι.

·         Συμπέρασμα: Η αρετή έχει καθολικότητα και είναι διδακτή.
7^η ενότητα
Γιατί οι άριστοι πολιτικοί [δεν] διδάσκουν την πολιτική στα παιδιά τους.

·         Οι άριστοι διδάσκουν την πολιτική στα παιδιά τους, αλλιώς αυτά θα θανατώνονταν ή θα εκδιώκονταν.

·         Η δια βίου παίδευση των Αθηναίων (στάδια, φορείς, σκοποί παίδευσης) συνιστά απόδειξη του διδακτού της αρετής.

Ζητήματα Μεθόδου και στόχων

Παράλληλα με την παρακολούθηση του φιλοσοφικού διαλόγου σε επίπεδο ιδεών, μπορούμε να δούμε και τις επιλογές των δύο φιλοσόφων στις μεθόδους που υιοθετούν, για να εκθέσουν τις απόψεις τους, προκειμένου να στηρίξουν τους στόχους τους.

Διαγραμματική απόδοση των επιλογών μεθόδου και των στόχων στο εξεταζόμενο κείμενο:

1^Η ΕΝΟΤΗΤΑ

·         Οι στόχοι της ενότητας είναι:

·         να κατανοήσουν οι μαθητές:

·         το θέμα του διαλόγου.

·         τις αρχικές θέσεις των δύο συνομιλητών.

·         να αντιληφθούν την επιχειρηματολογία του Σωκράτη και να την αξιολογήσουν.

·         να διακρίνουν τις μεθόδους των δύο συνομιλητών, να αιτιολογήσουν τις επιλογές τους και να τις συγκρίνουν.

Στην ενότητα αυτή θα παρακολουθήσουμε τους δύο συνομιλητές, τον Πρωταγόρα και τον Σωκράτη, να διατυπώνουν την αρχική τους θέση για το θέμα του διαλόγου, αν η αρετή διδάσκεται ή όχι, και την επιχειρηματολογία του Σωκράτη. Στο τέλος της ενότητας, ο Πρωταγόρας ανακοινώνει τις μεθόδους που θα ακολουθήσει για την υποστήριξη της θέσης του και την ανασκευή των σωκρατικών επιχειρημάτων.

·       ΜΠΟΡΕΙ Η ΑΡΕΤΗ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ; - ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Ο Πρωταγόρας εξηγεί στον Σωκράτη τι διδάσκει στους νέους που παρακολουθούν τα μαθήματά του. Οι αντιρρήσεις του Σωκράτη.

Το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα

"Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι η εὐβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων  τόσο για τα θέματα που αφορούν τα οἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί  κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει  για τα πολιτικά θέματα" "Άραγε", είπα εγώ [δηλ. ο Σωκράτης, που αφηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε τρίτο φίλο του], "παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου; Γιατί απ' ό,τι καταλαβαίνω, μιλάς για την πολιτική τέχνη και εννοείς πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους άνδρες ἀγαθούς πολίτες" "Αυτό ακριβώς, Σωκράτη", είπε, "είναι το μάθημα που ισχυρίζομαι πως διδάσκω" Δες ερμηνευτικό σχόλιο: Α. Το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα: "Το μάθημα ... ισχυρίζομαι πως διδάσκω"

1ο επιχείρημα: οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.

"Μάλιστα, ωραία τέχνη να κατέχεις λοιπόν, αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά", είπα εγώ. "Εγώ πάντως, θα σου πω αυτό που σκέφτομαι. Γιατί εγώ δεν θεωρούσα, Πρωταγόρα, πως αυτό είναι κάτι που διδάσκεται. Αφού όμως το λες εσύ, εγώ δεν μπορώ να το αμφισβητήσω. Αλλά το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω για ποιο λόγο νομίζω πως δεν πρόκειται για κάτι που διδάσκεται και γιατί δεν μπορούν οι άνθρωποι να το μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, πως οι Αθηναίοι είναι σοφοί. Και βλέπω ότι, όποτε συγκεντρωνόμαστε στην εκκλησία του δήμου, όταν η πόλη πρόκειται να εκτελέσει κάποιο έργο οικοδομικό, καλούμε τους οικοδόμους ως συμβούλους στην οικοδομία, κι όταν πάλι πρόκειται για ναυπηγικό έργο, καλούμε τους ναυπηγούς, και με τον ίδιο τρόπο πράττουμε όταν πρόκειται για όλα τα αντίστοιχα έργα, για όσα δηλαδή θεωρείται πως είναι διδακτά και μπορεί κάποιος να τα μάθει με κατάλληλα μαθήματα. Εάν επιχειρήσει δε κάποιος άλλος να δώσει τη συμβουλή του στον δήμο, κάποιος που οι άνθρωποι δεν τον θεωρούν τεχνίτη σχετικό, η συνέλευση δεν τον αποδέχεται, ακόμα κι αν είναι και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια. Αντίθετα, τον κοροϊδεύουν και του φωνάζουν, μέχρι αυτός που τόλμησε να μιλήσει να φύγει μόνος του τρομοκρατημένος ή μέχρι να τον σύρουν οι τοξότες και να τον βγάλουν σηκωτό, με διαταγή των πρυτάνεων. Για τα θέματα λοιπόν που θεωρούν [οι Αθηναίοι] ότι εξαρτώνται από κάποια συγκεκριμένη τεχνογνωσία, έτσι ενεργούν. Όταν όμως πρέπει να αποφασιστεί κάποιο ζήτημα που αφορά τη διοίκηση της πόλεως, σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του γι' αυτό εξίσου και ο οικοδόμος, και ο σιδεράς, και ο έμπορος ή ο ναυτικός, και ο πλούσιος, και ο φτωχός, και αυτός που είναι από μεγάλο γένος, και αυτός που δεν είναι από κάποια γενιά σπουδαία. Και κανένας δεν τους ψέγει γι' αυτό, όπως τους προηγούμενους: γιατί εσύ, χωρίς να έχεις διδαχτεί από πουθενά αυτό το πράγμα και χωρίς να έχεις δάσκαλο σ' αυτό το θέμα, θέλεις τώρα να δώσεις και συμβουλές. Άρα, είναι προφανές πως δεν θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.

Η άποψη του Σωκράτη και τα επιχειρήματα που τη στηρίζουν

2ο επιχείρημα: οι πιο σοφοί και άριστοι πολίτες δεν μπορούν να μεταδώσουν την αρετή στα παιδιά τους.

Αυτή τη στάση φυσικά δεν την έχει μόνο η συνέλευση της πόλης μας, αλλά και στο ιδιωτικό επίπεδο [βλέπουμε ότι] οι πιο σοφοί και οι άριστοι των πολιτών μας δεν μπορούν να μεταβιβάσουν αυτή την αρετή που έχουν οι ίδιοι σε άλλους. Ο Περικλής, ας πούμε, ο πατέρας των νεαρών από 'δω, τους μόρφωσε καλά στα θέματα που εξαρτώνται από τους δασκάλους. Αλλά στα θέματα στα οποία ο ίδιος είναι σοφός, ούτε αυτός τους εκπαιδεύει ούτε σε άλλους έδωσε τους γιους του να τους εκπαιδεύσουν. Κι αυτοί, τριγυρίζουν και βόσκουν, σαν ζώα λυμένα, όπου τύχει να συναντήσουν από μόνοι τους τη αρετή. Κι αν θέλεις, δες και τον Κλεινία, τον μικρό αδελφό του Αλκιβιάδη από 'δω. Αυτόν τον είχε στην κηδεμονία του ο Περικλής και, φοβούμενος μήπως τον χαλάσει ο Αλκιβιάδης, τον πήρε από αυτόν και ανέθεσε στον Αρίφρονα να τον μορφώσει. Και πριν κλείσουν έξι μήνες, ο Αρίφρονας του τον έδωσε πίσω, μη ξέροντας τι να κάνει μαζί του. Και άλλους πάμπολλους έχω να σου απαριθμήσω, οι οποίοι, ενώ ήταν οι ίδιοι αγαθοί, δεν μπόρεσαν ποτέ τους να βελτιώσουν κανέναν ούτε από τους συγγενείς τους ούτε από τους ξένους. Εγώ λοιπόν, Πρωταγόρα, έχοντας υπόψη μου αυτά τα γεγονότα, δεν θεωρώ πως η αρετή είναι διδακτή. Επειδή όμως σε ακούω να το υποστηρίζεις εσύ, κάμπτομαι και πιστεύω πως κάτι θα εννοείς, αφού θεωρώ πως έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα, και πολλά έχεις μάθει και πολλά επίσης έχεις ανακαλύψει μόνος σου. Αν λοιπόν μπορείς να μας αναλύσεις με τρόπο εναργέστερο γιατί η αρετή είναι διδακτή, μη μας αρνηθείς και κάνε το". Δες ερμηνευτικό σχόλιο: Β. Η θέση και τα επιχειρήματα του Σωκράτη για το "διδακτόν" της αρετής: "Μάλιστα, ωραία τέχνη ... μη μας αρνηθείς και κάνε το"

Οι μέθοδοι του Πρωταγόρα

"Όχι, Σωκράτη", είπε, "δεν θα σας αρνηθώ. Αλλά, τι προτιμάς από τα δύο; Να σας το αναλύσω με έναν μύθο, όπως κάνουν οι γεροντότεροι στους νέους, ή να αναπτύξω το ζήτημα σε μια διάλεξη;" Πολλοί από αυτούς που κάθονταν κοντά είπαν αμέσως να αναπτύξει το θέμα με όποιον από τους δύο τρόπους θέλει. "Εγώ νομίζω", είπε εκείνος, "πως είναι πιο χαριτωμένο να σας πω έναν μύθο". Δες ερμηνευτικό σχόλιο: Γ. Οι μέθοδοι του Πρωταγόρα: "Όχι, Σωκράτη ... να σας πω έναν μύθο"

·         ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

Ύστερα από ερωτήματα που τέθηκαν από τον Σωκράτη, ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι αυτό που προσπαθεί να διδάξει τους νέους είναι η ευβουλία, δηλαδή η ορθή σκέψη και απόφαση που απαιτείται για να διοικεί κανείς τα του οίκου του, τις ιδιωτικές του υποθέσεις, και τα της πόλεως, τις δημόσιες υποθέσεις, με λόγο και έργο. Με άλλα λόγια, ισχυρίζεται ότι με τη διδασκαλία του μπορεί να κάνει τους πολίτες αγαθούς και ικανούς να σκέφτονται και να αποφασίζουν σωστά τόσο για ιδιωτικές υποθέσεις όσο και για υποθέσεις που αφορούν πολιτικά ζητήματα και μάλιστα έχοντας άποψη για αυτά και συμμετέχοντας ενεργά στην πολιτική ζωή.
Στη συνέχεια ο Σωκράτης, με λεπτή ειρωνεία, αλλά και σεβασμό στις απόψεις του συνομιλητή του, ελέγχει λογικά την άποψη του Πρωταγόρα και ισχυρίζεται αφενός ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται, και αφετέρου ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να τη μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του, χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα:
1ο επιχείρημα: στην Εκκλησία του Δήμου, όταν γίνεται λόγος για κάποιο τεχνικό ζήτημα, δέχονται τις απόψεις μόνο των ειδικών. Αντίθετα, όταν γίνεται λόγος για ζήτημα που αφορά την πόλη, έχουν δικαίωμα να εκφράσουν τη γνώμη τους όλοι οι Αθηναίοι πολίτες ανεξαρτήτως επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής. Επομένως, με αυτόν τον τρόπο αποδεικνύεται ότι όλοι διαθέτουν την πολιτική αρετή, χωρίς να την έχουν ποτέ διδαχθεί από κανέναν.
2ο επιχείρημα: οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Για παράδειγμα ο Περικλής δεν μπόρεσε να μεταδώσει την αρετή στους γιους του ούτε ο Αρίφρονας στον Κλεινία. Άρα, η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται.
Στο τέλος της ενότητας, ο Σωκράτης ζητά ευγενικά και με τον πρέποντα σεβασμό από τον Πρωταγόρα να αναπτύξει τις δικές του απόψεις. Ο σοφιστής δέχεται να το κάνει ακολουθώντας την πρώτη του μέθοδο, τον μύθο.

Ως προς το 1ο επιχείρημα, αποτελεί γενίκευση η παραδοχή ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι σοφοί και ο χαρακτηρισμός αποδίδεται ειρωνικά προς τους συμπολίτες του Σωκράτη. Βέβαια η Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. θεωρούνταν ένα σημαντικό πνευματικό κέντρο στο οποίο άνθιζαν τα γράμματα και οι τέχνες και δίκαια αποκαλείται από τον Θουκυδίδη «παίδευσις τῆς Ἑλλάδος».

Σε καμιά περίπτωση όμως ο χαρακτηρισμός «σοφοί» δεν μπορεί να αποδοθεί σε όλους τους Αθηναίους πολίτες και σίγουρα όχι από τον Σωκράτη. Επιπλέον η διαπίστωση ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί ποτέ την πολιτική αρετή δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, γιατί από την παιδική ηλικία τα παιδιά μαθαίνουν από τους γονείς τους τι είναι σωστό, δίκαιο, καλό και τα αντίθετά τους και στη συνέχεια αυτή η διαπαιδαγώγηση συνεχίζεται από τους δασκάλους και την πολιτεία. Η πολιτική αρετή επομένως μεταδίδεται σε όλα τα στάδια της ζωής του πολίτη.

Ως προς το 2ο επιχείρημα, μπορεί κανείς να αντιπαραθέσει στο ότι οι εξαίρετοι πολιτικοί άνδρες δεν είναι σε θέση να μεταδώσουν την πολιτική τέχνη που κατέχουν, τη διαπίστωση ότι η πολιτική ικανότητα που είναι ίδιον των εξαίρετων πολιτικών ανδρών είναι διαφορετικό πράγμα από την πολιτική αρετή που χαρακτηρίζει τους απλούς πολίτες.

Επίσης το ότι δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή μπορεί να οφείλεται σε δική τους διδακτική ανεπάρκεια και όχι στο ότι η αρετή αυτή δε διδάσκεται. Άλλωστε η κατοχή της αρετής δε συνεπάγεται και τη

δυνατότητα της μετάδοσής της.

Σύμφωνα με τον ίδιο τον Πρωταγόρα η αδυναμία μετάδοσης της πολιτικής αρετής στα παιδιά των πολιτικών ανδρών μπορεί να οφείλεται στην ποιότητα των φυσικών χαρισμάτων που δεν υπάρχουν στον ίδιο βαθμό σε

όλους. Γιατί ο σοφιστής, όπως εξάλλου και οι περισσότεροι φιλόσοφοι, πίστευε ότι η απόκτηση της πολιτικής αρετής εξαρτάται από τα φυσικά χαρίσματα και τη διδασκαλία. Για παράδειγμα, όπως δεν είναι καθόλου

βέβαιο ότι το παιδί ενός χαρισματικού αυλητή θα γίνει κι αυτό το ίδιο καλό στο παίξιμο του αυλού, έτσι και ο γιος ενός έξοχου πολιτικού άνδρα δεν είναι σίγουρο ότι θα βαδίσει στα χνάρια του πατέρα του.

Συμπερασματικά, τα επιχειρήματα του Σωκράτη δεν είναι τόσο πειστικά, κάτι που οφείλεται στο ότι ο Σωκράτης προσποιείται ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής ενώ η πραγματικότητα είναι διαφορετική.

Αντιδράσεις στις απόψεις του Πρωταγόρα : Όπως είναι γνωστό, οι Σοφιστές πληρώνονταν για τη διδασκαλία τους, κάτι όμως που δεν θεωρούνταν μεμπτό από το αθηναϊκό κοινό γιατί στην Ελλάδα δεν υπήρχε προκατάληψη γι’ αυτούς που δούλευαν για να ζήσουν. Αυτό άλλωστε ίσχυε για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες. Εκείνο όμως που ενοχλούσε τους συντηρητικούς της εποχής, ήταν τα θέματα που δίδασκαν. Η σωστή διαχείριση των ιδιωτικών υποθέσεων και η ικανότητα του λόγου και της δράσης που υποσχόταν να διδάξει ο Πρωταγόρας, θεωρούνταν στοιχεία που τα διέθετε κάθε νέος αριστοκρατικής καταγωγής «από κάτι σαν ένστικτο» που κληρονομούσε

από τους προγόνους του. Στη συνέχεια βέβαια αυτό το κληρονομικό χάρισμα ο νέος το καλλιεργούσε με τη συναναστροφή του με αγαθούς άνδρες του περιβάλλοντός του. Ο Άνυτος, εξέχων ηγέτης της δημοκρατική παράταξης και κατήγορος του Σωκράτη, ισχυριζόταν στον διάλογο του Πλάτωνα «Μένων» ότι οποιοσδήποτε αξιοπρεπής Αθηναίος μπορούσε να μεταδώσει καλύτερα από οποιονδήποτε σοφιστή την πολιτική αρετή. Η δυνατότητα απόκτησης επομένως  ενός στοιχείου ευγενικής καταγωγής από όλους τους πολίτες ήταν εύλογο να

προκαλεί αντιδράσεις από τους «ευγενείς» της αρχαϊκής εποχής.

Σε γενικές γραμμές τα επιχειρήματα του Σωκράτη χαρακτηρίζονται ικανοποιητικά. Ωστόσο θα μπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες επιφυλάξεις κυρίως ως προς την πειστικότητά τους:

1.                                      Δεν είναι πειστικός όταν στο πρώτο επιχείρημα του χαρακτηρίζει στο σύνολο τους, τους Αθηναίους σοφούς, όταν είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε γι' αυτούς. Επιπλέον μ' έναν υπεραπλουστευτικό τρόπο θεωρεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται από πολιτική αρετή και μάλιστα χωρίς να τη διδαχτούν. Άλλωστε ο Σωκράτης ποτέ δε στηρίχτηκε στη γνώμη των πολλών για να αποφασίσει κάτι αφού πίστευε ότι όταν οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στην εκκλησία του δήμου ήταν ένα ασυλλόγιστο πλήθος.

2.                                      Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί από πουθενά την αρετή. Ωστόσο γνωρίζουμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα πολιτικά δρώμενα, συμμετείχαν στα κοινά, παρακολουθούσαν λόγους, έπαιρναν μέρος σε πολιτικές συζητήσεις, ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους, αναλάμβαναν ευθύνες και αξιώματα. Επομένως όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν μια δια βίου διδασκαλία της πολιτικής αρετής.

3.                                      Στο πρώτο επιχείρημα του υπάρχει μία αντίφαση: αφού η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή, γιατί οι Αθηναίοι ανεβαίνουν στο βήμα να συμβουλεύσουν; Να συμβουλεύσουν αυτά που οι υπόλοιποι ήδη γνωρίζουν;

4.                                      Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ανδρών με την πολιτική αρετή. Ο Περικλής ήταν ένας μεγάλος πολιτικός άνδρας, με πολιτική αρετή και εξαιρετικές ικανότητες. Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους πολιτικούς, δεν σημαίνει ότι αυτοί ήταν διεφθαρμένοι ή δεν διέθεταν πολιτική αρετή. Αλλά ακόμα και αν δεχτούμε ότι δεν μπόρεσε να τους διδάξει, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τόσο τη μεταδοτικότητα του δασκάλου, όσο και τη δεκτικότητα του μαθητή.

5.                                      Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά αφού στηρίζονται σε παραδείγματα, ενώ θα περιμέναμε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων.

6.                                      Μια ακόμα αντίφαση παρατηρείται στο σημείο που υποστηρίζει ότι κάποιοι, όπως οι γιοι του Περικλή, δεν διαθέτουν την πολιτική αρετή, όταν στην αρχή έχει προβάλλει τη θέση ότι την πολιτική αρετή την κατέχουν όλοι.

7.                                      Τέλος καλό θα ήταν να αναφερθεί και το ακόλουθο: ο Σωκράτης στο διάλογο του "Μένων" κατακρίνει τον Περικλή, τον Αριστείδη, το Θουκυδίδη ότι δεν ενδιαφέρθηκαν για τη σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Αυτό όμως φανερώνει πως αυτοί, κατά τη γνώμη του μπορούσαν να αναλάβουν τη σωστή αγωγή των παιδιών τους, αλλά δεν το έκαναν.

Αυτές οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας θα δώσουν στον Πρωταγόρα την ευκαιρία να αναπτύξει στη συνέχεια του διαλόγου τα αντεπιχειρήματα του.

Ο Πρωταγόρας αποδέχεται να αναλύσει την άποψη του αφήνοντας όμως στην κρίση των ακροατών τον τρόπο της ανάλυσης:

·                                       με μύθο ή

·                                       με διάλεξη [1]

Ο σοφιστής παρατηρούμε ότι:

·                                       επιδεικνύει την αυτοπεποίθηση και την άνεση με την οποία θα μπορούσε να χειριστεί όλους τους τρόπους ανάπτυξης ενός θέματος.

·                                       με την αναφορά του στη διαφορά ηλικίας με τους ακροατές, περιβάλλει με κύρος όσα θα πει, αφού όλοι είχαν σεβασμό στους ηλικιωμένους και στην πείρα τους.

·                                       ο σεβασμός αποδίδει, αφού οι ακροατές αφήνουν τελικά τον Πρωταγόρα να αποφασίσει για τον τρόπο ανάλυσης του θέματος. Αυτός επιλέγει το ΜΥΘΟ.

ΜΥΘΟΣ

είναι μία φανταστική αφήγηση πουείτε προέρχεται από την παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή. Έχει χαρακτήρα: α) ποιητικό, γεγονός που του προσδίδει χάρη και γοητεία και β) συμβολικό, με τη χρήση κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών. Ωστόσο ο μύθος δεν είναι επαρκής ως αποδεικτικό στοιχείο ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Οι σοφιστές χρησιμοποιούσαν συχνά τους μύθους τόσο για να ενισχύσουν τα επιχειρήματα τους, όσο και για να εντυπωσιάσουν.

Οι σοφιστές χρησιμοποιούν λοιπόν ως μέθοδο διδασκαλίας:

                               i.            το μύθο.

                             ii.            το λόγο (=θεωρητική διαπραγμάτευση με συνεχή λόγο).

                           iii.            το σχολιασμό ποιητικών κειμένων (θα τον χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας στη συζήτηση του με το Σωκράτη).

ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΤΟ ΜΥΘΟ:

Ο Πλάτωνας δεν ειρωνεύεται την επιλογή του σοφιστή να χρησιμοποιήσει το μύθο, αφού και ο ίδιος στους λόγους του έχει χρησιμοποιήσει μύθους. Όμως με μία ουσιαστική διαφορά: οι μύθοι του Πλάτωνα έχουν χαρακτήρα συμβολικό και χρησιμοποιούνται ως συμπλήρωμα μιας αλήθειας την οποία στηρίζει με επιχειρήματα και τεκμήρια. Αντίθετα ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τους ίδιους τους μύθους ως αποδεικτικά στοιχεία των όσων υποστηρίζει.

4. ΑΓΑΘΟΙ ΑΝΔΡΕΣ

Όταν ο Σωκράτης μιλά για την "πολιτική ἀρετή" αναφέρεται σε άνδρες καθώς μόνοι αυτοί έχουν πολιτικά δικαιώματα στην αρχαία Ελλάδα. Τα δικαιώματα αυτά μπορούν να εντοπιστούν σε δύο τομείς:

α) στον οίκο: όπου ο ενήλικας ελεύθερος άνδρας είναι αυτός που έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας, διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας· γυναίκες / παιδιά / δούλοι, κηδεμονεύονται.

β) στο δημόσιο επίπεδο: οι ελεύθεροι Αθηναίοι έχουν δικαιώματα πολίτη, δηλ.: να συμμετέχουν στις συνελεύσεις να εκλέγονται στα αξιώματα να στρατεύονται να γίνονται μέλη των δικαστηρίων

ΑΓΑΘΟΣ Άνδρας: αποτελεί το ιδανικό του Αθηναίου πολίτη "καλός κἀγαθός".

Σημαίνει:

·         ωραίος, γυμνασμένος, ικανός να εκπληρώσει τα καθήκοντα του ως οπλίτης (καλός).

·         σώφρων-συνετός, με απόλυτη αυτοσυγκράτηση απέναντι στα πάθη με ικανότητα να κρίνει και να δρα με οδηγό το λόγο (αγαθός).
Ο Πρωταγόρας στο σημείο αυτό αναφέρεται μόνο στον όρο "ἀγαθός" γιατί η αγαθότητα είναι αυτό που μπορεί να διδάξει.

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ: —> "ΠΟΙΕΙΝ ΑΝΔΡΑΣ ΑΓΑΘΟΥΣ": μίλησε δηλαδή για την ικανότητα του πολιτικού να πράττει και να λέγει δίνοντας έμφαση στην αποτελεσματικότητα των ενεργειών, χωρίς να τις συνδέει με τις αρχές της ηθικής και της δικαιοσύνης. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι είναι πολιτικά αμοραλιστής, αφού παρακάτω θα μιλήσει για την "αἰδώ και τη δίκη", τις ηθικές βάσεις της πολιτικής.

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ: προσπαθώντας να ορίσει το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα αναφέρει ότι κάνει τους άνδρες αγαθούς πολίτες και διακρίνεται η διαφορετική αντίληψη που έχει για την πολιτική τέχνη: —> Συγκεκριμένα: η πολιτική τέχνη πρέπει να φτιάχνει καλούς πολίτες και όχι ικανούς πολιτικούς, αφού μόνο ένας καλός πολίτης μπορεί να γίνει ικανός πολιτικός. Στον Σωκράτη δεν άρεσε ο πολιτικός επαγγελματισμός που τροφοδοτούσαν οι σοφιστές και ειδικά ο ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ.

Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

α) Θέτει τη διττή άποψη απέναντι στο λόγο του Πρωταγόρα:

·                                       η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται.

·                                       οι άνθρωποι δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή.

β) Tην άποψή του τη διατυπώνει με ευγένεια, μετριοφροσύνη και υποκειμενική χροιά. Ωστόσο διακρίνουμε έναν ειρωνικό τόνο τον οποίο καλύπτει με φιλοφρονήσεις φαινομενικές.

γ) Επαναλαμβάνει τη διττή άποψή του για να εκθέσει τα επιχειρήματά του με τα οποία θα τη στηρίξει.

·       ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ: "Το μάθημα ... ισχυρίζομαι πως διδάσκω"

Γενικό ερμηνευτικό σχόλιο:
Είναι γνωστό ότι ο Πρωταγόρας χρησιμοποιώντας την τέχνη της λογικής και ειδικότερα τους λεγόμενους κοινούς τόπους, δηλαδή προετοιμασμένα θέματα που έπρεπε οι μαθητές του να απομνημονεύσουν, δίδασκε την πολιτική τέχνη στους νέους της Αθήνας, οι οποίοι είχαν πολιτικές φιλοδοξίες. Η φήμη του και το πλήθος των μαθητών του στην Αθήνα συνιστούσαν τεκμήρια της αποτελεσματικότητας του διδακτικού έργου του και ενίσχυαν το κύρος του στους πνευματικούς κύκλους της πόλης και την αυτοπεποίθησή του. Το διδακτικό του έργο συμφωνούσε με το βασικό φιλοσοφικό αξίωμά του ότι «μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος», ότι δηλαδή η κοινή λογική του ατόμου αποτελεί τον κριτή και τον γνώμονα του ορθού και, συνεπώς η αλήθεια είναι σχετική και όχι απόλυτη.
Ο Σωκράτης, στο απόσπασμα που μας απασχολεί, δεν παίρνει θέση φανερά υπέρ ή κατά της σοφιστικής θεώρησης των πραγμάτων συνολικά. Όμως ήδη διαφαίνεται η διαφοροποίησή του από την αντίληψη του Πρωταγόρα, καθώς ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε «ικανούς πολίτες», ενώ ο ίδιος σε «αγαθούς πολίτες». Η διαφορά αυτή βρίσκεται στη βάση του στοχασμού και της μεθόδου που επιλέγουν οι δύο συνομιλητές σε όλη τη συνομιλία τους.

1.                                                                          «Εὐβουλία»: (<εὖ + βουλεύομαι = σκέφτομαι σωστά, παίρνω σωστές αποφάσεις)

Ο Πρωταγόρας αρχίζει να απαντά με σαφήνεια στα ερωτήματα που του τέθηκαν προηγουμένως από τον Σωκράτη σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίας του. Ισχυρίζεται, λοιπόν, ότι αυτό που διδάσκει τους νέους είναι η «εὐβουλία», δηλαδή η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων για:
α) θέματα που αφορούν την ιδιωτική ζωή («τὰ οἰκεῖα»). Ο πολίτης, δηλαδή, θα γίνει ικανότερος στη διευθέτηση και οργάνωση των υποθέσεων του οίκου του.
Συγκεκριμένα, «οἶκος» στην αρχαία Ελλάδα δεν σήμαινε μόνο «σπίτι», όπως σήμερα, ούτε δήλωνε μόνο την «οικογένεια» (δηλαδή το σύνολο των μελών μιας ομάδας ανθρώπων που συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς). Ο «οἶκος», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, ήταν η μικρότερη μονάδα, το μικρότερο συστατικό στοιχείο της κοινωνίας˙ φυσικά, ειδικά στις αρχαϊκές κοινωνίες, ο οίκος ήταν συνδεδεμένος και με την κατοχή γης (αυτό δεν ίσχυε πια αναγκαστικά σε κοινωνίες όπως η Αθήνα του 5^ου αιώνα, με ανεπτυγμένη εμπορική και βιοτεχνική οικονομία). Το χαρακτηριστικό του οίκου πάντως, στο ιδεολογικό επίπεδο, ήταν ότι είχε μια συνέχεια μέσα στον χρόνο, είχε παρελθόν (τους προγόνους) και μέλλον (τους απογόνους). Γι’ αυτό και ήταν υποχρέωση κάθε ενήλικου άνδρα να σεβαστεί το παρελθόν του οίκου του και να εξασφαλίσει τη συνέχειά του στο μέλλον. Άρα, η κοινωνική στάση και το ήθος κάθε άνδρα είχε συνέπειες όχι μόνο ατομικές, αλλά και ως προς τη συντήρηση και διατήρηση του κύρους του οίκου του. Τα «οἰκεῖα» είναι, επομένως, όλες οι υποθέσεις που σχετίζονταν με την οικονομική και κοινωνική ευμάρεια ενός οίκου και αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα του ενήλικου άνδρα. Άλλωστε, μόνο αν κάποιος μάθει να διευθετεί σωστά τις υποθέσεις του οίκου του, είναι σε θέση να διευθετεί σωστά και τις πολιτικές υποθέσεις, πράγμα που προδίδει τη νοοτροπία των αρχαίων Ελλήνων να λειτουργούν περισσότερο ως μέλη ενός συνόλου παρά ως άτομα.
Γενικά οι δύο συνομιλητές φαίνεται ότι δέχονται σιωπηλά ως κοινή βάση της εξέτασης που επιχειρούν ότι η πόλις δεν ακυρώνει τον οίκο, αλλά τον προϋποθέτει και συγχρόνως τον υπερβαίνει με σχέση εσωτερικής αμοιβαιότητας, όπως ακριβώς το δημόσιο συμφέρον δεν καταργεί το ατομικό, αλλά βρίσκονται σε μια σχέση αλληλοτροφοδότησης.
β) θέματα που αφορούν τη δημόσια ζωή. Ο πολίτης, δηλαδή, θα γίνει ικανός στο να πράττει και να μιλά για πολιτικά θέματα και για τις υποθέσεις της πόλεως.
Παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας σε αυτό το σημείο προτάσσει το ρήμα «πράξει», που αφορά τις πολιτικές αποφάσεις και ενέργειες, ενώ τοποθετεί δεύτερο στη σειρά το ρήμα «μιλήσει», που αφορά τον πολιτικό λόγο που εκφράζεται κυρίως στην Εκκλησία του Δήμου (πρωθύστερο σχήμα). Η πρόταξη αυτή σκόπιμα επιλέγεται από τον Πρωταγόρα, για να τονιστεί ότι η πολιτική δράση έχει μεγαλύτερη σημασία από τη θεωρία. Μια δεύτερη ερμηνεία της σειράς των ρημάτων «πράξει και μιλήσει» συνδέεται με τον εμπειρισμό του Πρωταγόρα, καθώς υποστηρίζει ότι η εμπειρία/το εμπειρικό δεδομένο κινεί τη νόηση. Με αυτή την οπτική η πράξη (=εμπειρικό δεδομένο) τροφοδοτεί αναγκαία το νοεῖν και τον λόγο του ανθρώπου. Άρα, ο λόγος παράγεται με βάση τα δεδομένα της εμπειρίας και αποτελεί προϊόν της νοητικής επεξεργασίας της.
Από τα παραπάνω προκύπτει και η τεράστια σημασία που είχε για τον αρχαίο Έλληνα η σύζευξη λόγων και έργων. Η στάση αυτή εκδηλώνεται ήδη στα ομηρικά έπη. Συγκεκριμένα, στη ραψωδία Ι της Ιλιάδας (στ. 443), ο γέροντας Φοίνικας καλεί τον Αχιλλέα να γίνει «μύθων ῥητὴρ πρηκτήρ τε ἔργων», να είναι δηλαδή ικανός στα λόγια και στα έργα, καλός ομιλητής και γενναίος πολεμιστής. Έκτοτε, διαμορφώθηκε σταδιακά η άποψη ότι τα μεγάλα λόγια πρέπει να συνοδεύονται από ανάλογες πράξεις, για να έχουν αξία. Ο Θουκυδίδης μάλιστα στον Ἐπιτάφιο θα μιλήσει με έμφαση για την ανάγκη λόγων και έργων ως στοιχείων αποδεικτικών της ανδρείας και γενικά της αρετής των πολιτών και της πόλεως. Άρα, αντιλαμβανόμαστε ότι το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα ανταποκρίνεται στην απαίτηση των Αθηναίων για σύζευξη λόγων και έργων. Εν κατακλείδι, ο ολοκληρωμένος πολίτης οφείλει με την πράξη και τον λόγο του να δραστηριοποιείται και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή.

---

·               [1] ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ: "Όχι, Σωκράτη ... να σας πω έναν μύθο"

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές ήταν ο μύθος, η διάλεξη και ο σχολιασμός ποιητικών κειμένων. Στις ενότητες που θα διδαχτούμε, θα παρακολουθήσουμε τον Πρωταγόρα να χρησιμοποιεί τις δύο πρώτες μεθόδους, για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.
Συγκεκριμένα, ο μύθος είναι μία φανταστική αφήγηση που προέρχεται είτε από την παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή (στην προκείμενη περίπτωση, ο μύθος που θα ακολουθήσει είναι μάλλον επινόηση του Πρωταγόρα). Έχει χαρακτήρα ποιητικό (που του προσδίδει χάρη και γοητεία) και συμβολικό (με τη χρήση κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών). Ωστόσο, ο μύθος από μόνος του δεν είναι επαρκής μέθοδος απόδειξης ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Οι σοφιστές τον χρησιμοποιούσαν συχνά, γιατί καθιστούσε πιο εύληπτα τα νοήματα, τους επέτρεπε να εντυπωσιάζουν το ακροατήριό τους και να κάνουν επίδειξη γνώσεων.
Από την άλλη, η διάλεξη είναι η θεωρητική διαπραγμάτευση ενός θέματος σε συνεχή λόγο. Πρόκειται για επιδεικτική μακρηγορία, στην οποία αναπτύσσονται επιχειρήματα και συλλογισμοί, και είναι πειστικότερη και αποδεικτικότερη από τον μύθο. Επειδή, όμως, δεν δίνει τον απαραίτητο χρόνο στον ακροατή να εξετάσει τις ιδέες που παρουσιάζονται, θεωρείται περισσότερο μέθοδος πειθούς, κατάλληλη για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, παρά μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας.