ΕΝΟΤΗΤΑ 1η ( 318 E – 320 C )
ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
Κριτική των επιχειρημάτων του Σωκράτη
Η επιχειρηματολογία του Σωκράτη χωλαίνει
ομολογουμένως σε αρκετά σημεία. Αυτή η ‘αστοχία’ του όμως δικαιολογείται από
την άποψη ότι σκοπός του σπουδαίου Αθηναίου φιλοσόφου ήταν να ελέγξει την
επιχειρηματολογία του συνομιλητή του Πρωταγόρα και γι’ αυτό χρησιμοποιεί ακόμη
και απόψεις που είτε δεν πείθουν είτε έρχονται σε αντίφαση με δικές του
πεποιθήσεις. Υποστηρίζει δηλαδή την άποψη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή, για να
παρακινήσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο. Έτσι θα μπορεί να κρίνει με
μεγαλύτερη επιτυχία την ορθότητα της μεθόδου που χρησιμοποίησε ο αβδηρίτης
σοφιστής.
Πιο συγκεκριμένα είναι άτοπο να υποστηρίζει
ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται, αφού ο κάθε Αθηναίος πολίτης την κατέχει
ούτως ή άλλως χωρίς να χρειαστεί να τη διδαχτεί μέσω κάποιας ειδικής αγωγής.
Παραβλέπει ωστόσο ότι οι πολίτες του «κλεινοῦ
ἄστεως» ‘σπουδάζουν’ την τέχνη του πολίτη μέσω των θεσμών της δημοκρατικής
Αθήνας («παίδευσιν τῆς
Ἑλλάδος» την ονομάζει ο Θουκυδίδης, «πρυτανεῖον
τῆς σοφίας» την αποκαλεί ο Ισοκράτης, ενώ ο Ηρόδοτος λέει για
τους Αθηναίους: «Ἐν
Ἀθήνοισι τοῖσι πρώτοισι λεγομένοισι εἶναι Ἑλλήνων σοφίην») και
του τρόπου ζωής που αυτή συνεπάγεται. Από τη νεαρή τους ηλικία συμμετέχουν στις
συνελεύσεις της Εκκλησίας του δήμου κι εκεί έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τη
ρητορική τέχνη και επιχειρηματολογία από την ακρόαση των λόγων των ρητόρων, των
πολιτικών και των συμπολιτών τους.
Αν όμως
έτσι έχουν τα πράγματα, σύμφωνα με το Σωκράτη, ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι
φορείς της πολιτικής αρετής, είναι άτοπο να υποστηρίζεται από τον ίδιο ότι τα
παιδιά του Περικλή, ο Πάραλος και ο Ξάνθιππος, είναι εντελώς ανίδεα για το πώς
οφείλει να συμπεριφέρεται ένας πολίτης. Γιατί μόνο αυτοί να αποτελούν εξαίρεση;
Και το επιχείρημα όμως που λέει ότι ο Περικλής δε δίδαξε ποτέ στους γιους του
την τέχνη του «πολιτεύεσθαι» είναι
αβάσιμο, μια και είναι γνωστό ότι ο σπουδαίος Αθηναίος πολιτικός ενδιαφέρθηκε
για την πολιτική μόρφωση τους και ανέθεσε μάλιστα αυτό το ρόλο στον Πρωταγόρα.
Μια άλλη
περίπτωση ανθρώπου ανεπίδεκτου να κατακτήσει την ταυτότητα του ενάρετου
πολιτικού άνδρα δίνει στο Σωκράτη σαφή λαβή να υπερθεματίσει για το αδύνατο της
διδαχής της τέχνης του πολίτη· πρόκειται για την περίπτωση του Κλεινία ,
ανεψιού του Περικλή που ο τελευταίος, αν και τον έθεσε υπό την κηδεμονία του,
δεν κατόρθωσε να τον κάνει κοινωνό της ορθής πολιτικής τακτικής. Και σ’ αυτήν
όμως την περίπτωση έχουμε μια αυθαίρετη γενίκευση που στηρίζεται σε μια
μεμονωμένη περίπτωση. Με αφορμή τον αδελφό του Αλκιβιάδη, Κλεινία, ο Σωκράτης
φαίνεται να δέχεται ότι υπάρχουν από τη φύση τους κακοί άνθρωποι και ανήθικοι
που δεν εξευγενίζονται με κανενός είδους διδασκαλίας. Τι αντίφαση για το μεγάλο δάσκαλο του Πλάτωνα,
τη στιγμή που ο ίδιος υποστήριζε «οὐδεὶς
ἐκὼν κακός» (=κανείς δεν είναι από τη φύση του κακός), ότι «η
κακία οφείλεται στην άγνοια και δεν είναι
μια φυσική ιδιότητα» και ότι «η αρετή είναι γνώση» άρα σαν
τέτοια μπορεί να διδαχτεί.
Ένα άλλο στοιχείο που μας ξενίζει τέλος στις
σωκρατικές απόψεις είναι ο ισχυρισμός του ότι, αφού οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η
πολιτική αρετή δε διδάσκεται, άρα και αυτό ισχύει. Ο Σωκράτης όμως ποτέ δε
στηρίχθηκε στη γνώμη των πολλών, για να ενισχύσει τη γνώμη του· τη θέση του
αυτή τη γνωρίζουμε εξάλλου από τον πλατωνικό διάλογο Κρίτων («Οὐ
δεῖ ἡμῖν μέλλειν τῆς τῶν πολλῶν δόξης, ἀλλὰ τῆς τοῦ ἑνὸς τοῦ ἐπαΐοντος»). Στο
τέλος ωστόσο του διαλόγου του με τον Πρωταγόρα τα πράγματα θα αποκατασταθούν,
όταν ο φιλόσοφος θα αποδείξει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή.
ΕΝΟΤΗΤΑ 2η ( 320 D - 321 B5 )
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ήταν
λοιπόν κάποτε καιρός που υπήρχαν θεοί, δεν υπήρχαν όμως θνητά όντα (ζώα). Και
όταν και γι’ αυτά ήρθε ο καθορισμένος από τη μοίρα καιρός για τη γέννησή τους,
οι θεοί δίνουν μορφή (πλάθουν) σ’ αυτά
στο εσωτερικό της γης, αφού έκαμαν μείγμα από χώμα και φωτιά και από όσα
ανακατεύονται με φωτιά και χώμα*. Και όταν επρόκειτο να φέρουν αυτά
στο φως, διέταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τα στολίσουν και να
μοιράσουν στο καθένα δυνάμεις όπως πρέπει (ταιριάζει). Ο Επιμηθέας όμως
παρακαλεί τον Προμηθέα να κάνει μόνος του τη μοιρασιά· «Κι όταν εγώ κάνω τη
μοιρασιά» είπε «κάνε επιθεώρηση»· και έτσι, αφού τον έπεισε, κάνει τη μοιρασιά.
Μοιράζοντας, λοιπόν, σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα, και τα πιο αδύνατα τα
στόλιζε με ταχύτητα· και σε άλλα έδινε όπλα, και σε άλλα, επειδή έδινε οργανισμό
χωρίς όπλα, γι’ αυτά σοφιζόταν κάποια
άλλη δύναμη για τη σωτηρία τους. Όσα δηλαδή απ’ αυτά εφοδίαζε (έντυνε) με μικρό
μέγεθος, τους μοίραζε φτερά, για να φεύγουν (να πετάνε) ή υπόγεια κατοικία· και
όσα μεγάλωνε κατά το μέγεθος, με αυτό το ίδιο (δηλ. το μέγεθος του σώματος) εξασφάλιζε
τη σωτηρία γι’ αυτά· και τις άλλες
(δυνάμεις) τις μοίραζε έτσι εξισορροπώντας τις· και σοφιζόταν αυτά, επειδή
πρόσεχε κάποιο γένος μην εξαφανιστεί· και αφού εφοδίασε αυτά αρκετά με τρόπους
αποφυγής των αλληλοκαταστροφών, σοφιζόταν προστατευτικά μέσα για τις μεταβολές
του καιρού από το Δία ντύνοντας αυτά με πυκνά τριχώματα και με γερά δέρματα,
ικανά να αντιμετωπίζουν την κακοκαιρία, αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες, και
για να είναι (χρησιμεύουν) για το καθένα αυτά τα ίδια (σαν) στρώμα και δικό
τους και από τη φύση τους φτιαγμένο και δοσμένο, όταν πηγαίνουν στις φωλιές
τους· και βάζοντας για παπούτσια σε άλλα οπλές (νύχια) και σε άλλα [τριχώματα
και] στερεά και χωρίς αίμα δέρματα. Ύστερα (πέρα) από αυτά προμήθευε τροφές
διαφορετικές για κάθε γένος, σε άλλα χορτάρι από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων
και σε άλλα ρίζες· σε μερικά όμως επέτρεψε να είναι τροφή τους και το φάγωμα
άλλων ζώων· και σ’ αυτά έδωσε τη δυνατότητα να γεννούν λίγους απογόνους, ενώ σε
εκείνα που τρώγονταν από αυτά (έδωσε τη δυνατότητα ) να γεννούν πολλούς,
θέλοντας (έτσι) να εξασφαλίσει σωτηρία για το γένος τους.
ΕΝΟΤΗΤΑ 3η ( 321 Β6 - 322 Α )
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επειδή
όμως δεν ήταν και πολύ σοφός ο Επιμηθέας, χωρίς να το καταλάβει, ξόδεψε
(ξόδεψε) όλες τις δυνάμεις στα άλογα ζώα· υπολειπόταν λοιπόν σ’ αυτόν ακόμα ατακτοποίητο το γένος των
ανθρώπων και βρισκόταν σε αμηχανία τι να το κάνει. Και ενώ αυτός βρισκόταν σε
αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας, για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά, και βλέπει τα
άλλα ζώα να είναι τακτοποιημένα με επιμέλεια σε όλα, ενώ τον άνθρωπο (να είναι)
γυμνός ξυπόλυτος, χωρίς στρώμα και χωρίς όπλα· ωστόσο έφτανε πια και η
καθορισμένη από τη μοίρα μέρα, κατά την οποία έπρεπε να βγει και ο άνθρωπος από
τη γη στο φως. Καθώς (επειδή) λοιπόν ο Προμηθέας, βρισκόταν σε αμηχανία
(αδιέξοδο) τι λογής σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, αποφασίζει να κλέψει την
τέχνη του Ήφαιστου και της Αθηνάς (τη συνδυασμένη) με τη φωτιά – γιατί ήταν
αδύνατο να αποκτηθούν αυτές από κάποιον ή να χρησιμοποιηθούν χωρίς φωτιά – και
έτσι τις χαρίζει στον άνθρωπο. Τη σοφία του λοιπόν για τη ζωή του (για να
ζήσει) έτσι την απόκτησε ο άνθρωπος, την πολιτική όμως ικανότητα δεν την είχε·
γιατί βρισκόταν στα χέρια του Δία. Και στον Προμηθέα δεν ήταν δυνατό (δεν είχε
καιρό) πια να μπει στην Ακρόπολη, την κατοικία του Δία – και εκτός απ’ αυτό, και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί –
μπαίνει λοιπόν κρυφά στο σπίτι της Αθηνάς και του Ήφαιστου, που ήταν κοινό (που
το είχαν μαζί), μέσα στο οποίο καταγίνονταν με τις τέχνες, και αφού έκλεψε την
τέχνη με φωτιά του Ήφαιστου και την άλλη (τέχνη) της Αθηνάς*
τις δίνει στον άνθρωπο· και απ’ αυτό
εξασφαλίζονται για τον άνθρωπο πλούσια μέσα για τη ζωή του, ο Προμηθέας όμως
εξαιτίας του Επιμηθέα, αργότερα, καθώς λέγεται, διώχθηκε δικαστικά για κλοπή.
ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ 2ης & 3ης
ΕΝΟΤΗΤΑΣ
Σ’ όλες τις αντιρρήσεις του
Σωκράτη ο Πρωταγόρας θα προσπαθήσει να απαντήσει μ’ ένα μύθο και με συμβολική
και αλληγορική γλώσσα να αποδείξει την πίστη του ότι η πολιτική αρετή είναι
διδακτή.
Ο μύθος αυτός αναφέρεται στη
γέννηση των θνητών όντων, και στον εφοδιασμό τους από τον Επιμηθέα με τα
χαρακτηριστικά εκείνα που θα τους εξασφάλιζαν μια ισορροπία στην αριθμητική
τους αύξηση. Η κατανομή δηλαδή των ιδιοτήτων έγινε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να
αντισταθμίζονται και να αναπληρώνονται οι αδυναμίες ορισμένων ζώων, με άλλες
ικανότητες (π.χ. μεγάλη ταχύτητα, πολυγονία, φτερά, υπόγειες κατοικίες κ.τ.λ.).
Ο φυσικός εξοπλισμός που δωρίζεται ευθύς εξαρχής στα ζώα φανερώνει και τον
φυσικό τους προορισμό για έναν αγώνα επιβίωσης που δε θα βασίζεται σε μια
ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ τους αλλά σ’ έναν ανηλεή πόλεμο ανάμεσα στα
ισχυρότερα και πιο αδύναμα είδη.
Όταν ο Επιμηθέας ολοκληρώνει το
μοίρασμα των «δώρων» τίποτα δε μαρτυρά απρονοησία και επιπολαιότητα, δύο
χαρακτηριστικά που είναι συνώνυμα του ονόματος του τιτάνα. Μια εκκρεμότητα όμως υπάρχει· ο άνθρωπος έχει
αφεθεί τελείως άοπλος σ΄ έναν αγώνα επιβίωσης που συνεπάγεται τη βέβαιη
εξόντωσή του. Η εμφάνιση του Προμηθέα, συμβόλου της προνοητικότητας, είναι
καταλυτική. Αυτός κλέβει τη φωτιά από τους θεούς, τον Ήφαιστο και την Αθηνά,
και την εγχειρίζει στο ανθρώπινο γένος, λίγο πριν το τελευταίο αρχίσει το δικό
του αγώνα στη ζωή.
Διερμηνεύοντας τους συμβολισμούς του μύθου η κατοχή της φωτιάς θα θέσει
σε ενέργεια όλες τις διανοητικές λειτουργίες του ανθρώπου, την ευστροφία, την
επινοητικότητα και την εφευρετικότητα. Ο γυμνός και ανυπόδητος φαινομενικά
άνθρωπος έχει πλέον στην κατοχή του ένα εφόδιο με το οποίο μπορεί από τη μια να
κατανοεί και να αντιμετωπίζει ολοένα και πιο επιτυχώς τους κανόνες του πολέμου
με τα άγρια θηρία, της επικράτησης απέναντι στα στοιχεία του φυσικού
περιβάλλοντος και από την άλλη βελτιώνοντας σταδιακά τους όρους της ζωής του σε
υλικό και πνευματικό επίπεδο να θέσει
και τα θεμέλια για μια ειρηνική συνύπαρξη με τους συνανθρώπους του.
Η νομοτέλεια που διέπει τη δική
του ζωή θα τον οδηγήσει, όταν φτάσει το πλήρωμα του χρόνου, με το δυνατό μυαλό
του, να πετύχει και τον εξευγενισμό της φύσης του. Τότε θα κατανοήσει ότι το να
επιλέγει το δίκαιο από το άδικο και το καλό από το κακό είναι το μυστικό για
μια ειρηνική συμβίωση με τους συνανθρώπους του (κατάκτηση ηθικού πολιτισμού).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου