Τα ρητορικά σχήματα λόγου

Ρητορικά σχήματα λόγου λέγονται οι ειδικές συντάξεις (οι λογοτεχνικοί εκφραστικοί τρόποι) που κάνουμε ή που παρεμβάλλονται στο πεζό λόγο (ομιλία) μας με σκοπό είτε να τονίσουμε τα κύρια σημεία του είτε να τον ωραιοποιήσουμε, να τον καλλωπίσουμε και να του προσδώσουμε κομψότητα και ύφος.

Στη ρητορική τα κυριότερα σχήματα λόγου είναι τα εξής:

1.               Η ΑΝΤΙΘΕΣΗ

Αντίθεση υπάρχει, όταν αντιτίθενται (έρχονται σε αντιπαράθεση) δυο έννοιες ή δυο συντακτικοί όροι ή όταν συντρέχουν και τα δυο αυτά.

Το σχήμα της αντίθεσης προσφέρει στο λόγο ενάργεια και κάλος και κάνει τις ιδέες πιο σαφείς, τα συναισθήματα πιο έντονα και τις εικόνες πιο ζωηρές, καθώς βάζει σε αντιπαράθεση τις σκέψεις και τα συναισθήματα του ρήτορα, συντελεί στην οικοδόμηση της επιχειρηματολογίας.

Στο σχήμα της αντίθεσης διακρίνουμε τρεις μορφές: την άρση – θέση, τη συμπλεκτική αναίρεση και την πραγματική αντίθεση.

Α) Η άρση θέση (ή θέση – άρση) εννοίας

Η άρση θέση κάνει τα νοήματα πιο καθαρά, περισσότερα αντιληπτά και ταυτόχρονα δίδει έμφαση στο κομμάτι εκείνο που ο ρήτορας θέλει να τονίσει περισσότερο. Απαντά με τους ακόλουθους τύπους:

Όχι .....       αλλά/ μα (και)....

Δεν .....       αλλά/μα (και)....

Όχι....        παρά/ μόνο........

Δεν....       παρά/μόνο...........

Δεν πρέπει να αποφεύγεις τα θέματα, αλλά να προσπαθείς...

Όχι από το ενδιαφέρον του, αλλά από τη φαυλότητά του.

Όχι από πλεονεξία, μα/ αλλά για να τις φυλάνε και να τις προστατεύουν.

Δεν κολάκευαν το βάρβαρο, αλλά ανταγωνιζόταν ποιος θα...

Να είναι στρατηγοί και όχι οι τύραννοι μας.

Να έχει το νου στο νουν του όσα είπαμε και όχι όσα είναι προς όφελός του.

Είναι γραμμένος, αλλά δεν υπάρχει...

_Αυτό το έκανε, όχι από το ενδιαφέρον  για τον πελάτη μου, αλλά     από ανοησία ή γιατί έτσι πίστευε ότι θα άρεσε στο χρηματοδότη  του

αντί: Αυτό δεν το έκανε από ενδιαφέρον, αλλά γιατί είναι ανόητος ή έτσι πίστευε..

Β) Η συμπλεκτική αναίρεση (εξ αναιρέσεως συμπλεκτικόν) εννοίας

Η συμπλεκτική αναίρεση είναι πιο έντονη από την άρση – θέση και απαντά με τους ακόλουθους τύπους:

Όχι μόνο/μονάχα.... αλλά/μα....

Δεν.....  μόνο...         αλλά/μα και....

Όχι μόνο δεν .....      αλλά/μα και δεν.....

Όχι μόνο δεν .......    αλλά/μα ούτε (και)......

Δεν... όχι ........         αλλά/μα ούτε (και)......

Όχι δεν ........            αλλά/μα ούτε (και).....

Όχι μόνο να μη....     αλλά/μα ούτε και να...

Όχι μόνο δεν .....       αλλά/μα και.....

΄Οχι μόνο πήγε, αλλά και έμεινε.                    αντί: Πήγε και έμεινε.

'Οχι μόνο δεν ήρθε, μα ούτε έγραψε κανένα. αντί: Δεν ήρθε και δεν έγραψε.

‘Οχι μόνο οι εχθροί μας, αλλά ακόμα και οι συμπολίτες μας

Όxι μονάχα για την πατρίδα, αλλά ακόμα και για σένα.

Και δεν έσωσαν μόνο την πατρίδα, αλλά εξασφάλισαν και την ελευθερία όλων

_Το έθιμο αυτό το έχουν, όχι μόνο οι Βλάχοι, αλλά ακόμα και οι   Κρητικοί.

αντί: Το έθιμο αυτό το έχουν και οι βλάχοι και οι Κρητικοί.

_Ο μάρτυρας όχι μόνο ενήμερος είναι, αλλά και αξιόπιστος.

αντί: Ο μάρτυρας είναι ενήμερος και αξιόπιστος.

Γ) Η πραγματική αντίθεση

Στην πραγματική αντίθεση τα νοήματα περισσότερο παρά ο τύπος είναι που επισημαίνουν το σχήμα. Σχηματίζεται:

Α. Με αντιπαράθεση δυο αντίθετων στο περιεχόμενο λέξεων:

Είχε τις καλύτερες διαθέσεις για τη δημοκρατία και τις χειρότερες για τη δικτατορία.

Ο ένας οικοδόμησε τα τείχη και ο άλλος τα κατεδάφισε.

A.               Με αντιπαράθεση δυο φράσεων ή προτάσεων:

Γι αυτούς η εκτέλεση ανθρώπων είχε ελάχιστη σημασία, ενώ η εξασφάλιση χρημάτων μεγάλη.

Συμφέρει να είναι όλοι οι Έλληνες εχθροί σας και να έχουν δημοκρατικό πολίτευμα παρά να είναι φίλοι σας και να έχουν ολιγαρχικό πολίτευμα.

Γ. Με σύνθεση αντιθέσεων:

Αν δίκαια εξορίστηκαν, τότε εσείς άδικα, και εσείς δίκαια, τότε οι Τριάκοντα άδικα.

_Για τους Κρητικούς ο θάνατος έχει ελάχιστη σημασία. Σημασία έχει η ελευθερία.

_Για τους Κρητικούς ο θάνατος έχει ελάχιστη σημασία,   ενώ η ελευθερία μεγάλη. 

_Για τους Κρητικούς ο θάνατος δεν έχει σημασία όσο έχει η ελευθερία. 

αντί: Ο θάνατος για τους Κρητικούς δεν έχει σημασία...

2. Η ΥΠΟΣΤΑΣΗ

Η υπόσταση απαντά με τους ακόλουθους τύπους:

τόσος,η,ο ή τέτοιος,α,ο ....,       ώστε/που.....

τόσο + επίθετο ή επίρρημα....., ώστε/που.....

τόσο... όσο....         ή όσο ... τόσο......

Κανείς δεν είχε τόση εμπάθεια μαζί μας, ώστε να μην ομολογεί ότι...

Να βρεθεί ένας τόσο ανόητος, ώστε να παραβεί...

Τόσο πολύ άλλαξαν πολιτική, που πολεμούν...

Απέχει τόσο από την εκτέλεση, όσο και πριν αποφασιστεί.

Οι εχθροί έχουν φθάσει σε τέτοιο βαθμό θράσους, που...

3. Η ΥΠΟΦΟΡΑ

Υποφορά  λέγεται όταν αρχίζουμε κατευθείαν το λόγο μας  με μια τραντακτή ή απρόσμενη..... διαπίστωση ή συμπέρασμα ή ιδιότητα του συζητούμενου, για εντυπωσιασμό και συνάμα    να κεντρίσουμε κατ' ευθείαν το ενδιαφέρον του  ακροατή, για να καθίσει να μας ακούσει, αλλά  και για να μη  χαθεί   μέσα στο λόγο από το συμφερτό των λέξεων και προτάσεων και  κατόπιν  με   μαρτυρίες, επιχειρήματα κ.τ.λ. επαληθεύσουμε τα λεγόμενα μας. 

_Κύριοι βουλευτές, καλημέρα σας.

_Λάθος, εκτός χρόνου, τόπου και λαού τα νέα μέτρα που εξήγγειλε ο νέος Υπουργός.  Είναι ψέμα ότι φέτος θα έχουμε αύξηση εξαγωγών, Απεναντίας θα... 

_Αυτό διότι.... 

4. Η ΑΝΘΥΠΟΦΟΡΑ

Η ανθυποφορά είναι το αντίθετο της υποφοράς. Όταν δεν αρχίζουμε κατευθείαν το λόγο μας με ένα απρόσμενο γεγονός ή συμπέρασμα..., αλλά με ένα πρόλογο (εισαγωγή =  το τι είπε κάποιος  άλλος ή το τι συμβαίνει ..., καθώς και με απαρίθμηση πράξεων   και γεγονότων για κάποιο πρόσωπο..) και ακολούθως με κριτικές και   επιχειρήματα βγάζουμε το συμπέρασμα που επιδιώκουμε ή το  χαρακτηρισμό και ιδιότητα του παρουσιαζόμενου... 

_Κύριοι βουλευτές, καλημέρας σας.

_Είπε σήμερα ο κ. Υπουργός της Εθνικής Άμυνας   τα εξής για το      εθνικό μας ζήτημα...  Πέρυσι είχε πει αυτά....    Παλαιότερα  είχε πει αυτά κι αυτά... 

_Άρα είναι ή δεν είναι ανακόλουθος, ασυνεπής και προδότης ο  κ. Υπουργός. 

5. Η ΑΡΙΘΜΗΣΗ

Σχηματίζεται:

α) Με αριθμητική κατάταξη των γεγονότων ή των  υποσχέσεων,  ενεργειών..., ώστε να  τονισθούν και να μη χαθούν μέσα στον ακολουθούμενο συμφερτό των    λέξεων και των προτάσεων.      

_Ο νέος Υπουργός δήλωσε ότι:

Πρώτο  (α):  Θα γίνει αύξηση μισθών.

Δεύτερο(β):  Θα γίνει μείωση φόρου.

Τρίτο (γ):   Θα γίνει δωρεάν παιδεία.

Τέταρτο(δ): Δε θα γίνει....

αντί: O νέος Υπουργός δήλωσε ότι θα γίνει αύξηση μισθών, μείωση φόρου κ.τ.λ... 

β) Με επανάληψη κοσμητικών ή κατηγορηματικών προτάσεων:   

_Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι..

_Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες..

_Μακάριοι...

αντί: Mακάριοι οι πτωχοί, οι πεινώντες, οι.. διότι αυτοί...

_Η Ρούλα Θεοδοσίου είναι αθώα, γιατί δε σκότωσε αυτή τον...

_Η Ρούλα Θεοδοσίου είναι αθώα, γιατί δεν έβαλε αυτή τον...

,................

_Η Ρούλα Θεοδοσίου είναι θύμα, γιατί αυτή.....

_Η Ρούλα Θεοδοσίου είναι θύμα, γιατί αυτή...

,..............

_ Κατηγορώ το νάσο Αθανασίου, διότι είπε....

_ Κατηγορώ το νάσο Αθανασίου, διότι ήθελε....

,..................

6. Η ΠΡΟΒΟΛΗ

Σχηματίζεται με πρόταση όπου πρώτος όρος μπαίνει αυτός με  την κύρια σημασία και όχι το υποκείμενο:

_"Αύξηση  μισθών, μείωση φόρου και δωρεάν παιδεία"  δήλωσε η νέα κυβέρνηση, αν θα μειώσουμε τις εισαγωγές.

αντί: Η νέα κυβέρνηση δήλωσε ότι θα έχουμε αύξηση μισθών, κ.τ.λ.,...

_"Είμαστε το μεγαλύτερο κόμμα στον κόσμο", διαπίστωσε ο Πρόεδρος στη συγκέντρωση της Πάτρας. 

_"Αίσχος τα νέα μέτρα", φώναζε ο λαός στη Θεσσαλονίκη.

_"Είμαστε οι καλύτεροι" είπε ο αρχηγός.

7. Η ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ

_ Τα συμφέροντά μας θυσιάστηκαν για χάρη του.

_ Οι διαφορές φύτρωναν μεταξύ μας καθημερινώς.

8. Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ - ΓΡΙΦΟΣ

Η  αλληγορία  είναι μια μεταφορική έκφραση,  η  οποία    κρύβει νοήματα διαφορετικά  από κείνα που φανερώνουν οι λέξεις  της. Χρησιμοποιούμε αλληγορία για εντυπωσιασμό ή για λόγους  έκφρασης.

_Άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια. (= θύμωσε κάποιος και τα έκανε γη Μαδιάμ)

_Ένας αϊτός περήφανος, ένας αϊτός λεβέντης από την περηφάνια του και από τη λεβεντιά του δεν πάει τα κατώμερα να καλοξεχειμωνιάσει μόνο μένει πάνω στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια. (= αλληγορικό τραγούδι για ανυπότακτο γενναίο κλέφτη)

Γ ρ ί φ ο ς λέγεται η αλληγορία όταν ξεπεράσει τις κοινά  κατανοητές μεταφορικές (αλληγορικές) εκφράσεις. 

Υ π ο ν ο ο ύ μ ε ν ο :

Ο "νυκτερινός" που είδα.. αντί: Ο Γιάννης, ο κλέφτης,..

"Το πουλάκι του".             αντί: το γεννητικό του όργανο

9. Η ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ & Η ΥΠΕΡΒΟΛΗ

Παρομοίωση κάνουμε, όταν θέλουμε να τονίσουμε την ιδιότητα κάποιου προσώπου του λόγου (ανθρώπου, πράγματος..). Η παρομοίωση γίνεται με επίθετο ή  τα επιρρήματα «σαν = όπως».:

_Έδειξε  ιώβειο υπομονή. = Έδειξε υπομονή σαν του Ιώβ.

_Έδωσε σολομώνια λύση = σαν το σολομώντα = όπως ο Σολομώντας.

_Έχει κορμί (σαν = όπως η) λαμπάδα = Έχει λαμπάδινο κορμί.

Υπερβολή λέγεται όταν η παρομοίωση ξεπερνά το πραγματικό και το συνηθισμένο. Γίνεται για εντυπωσιασμό: Σαν δυο βουνά ήτανε οι πλάτες του.

10. ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΑΣΥΝΔΕΤΟ & ΣΧΗΜΑ ΠΟΛΥΣΥΝΔΕΤΟ

Β. Σχήμα ασύνδετο.

Στο λόγο, έμμετρο ή πεζό, όταν βρεθούν μαζί δυο ή περισσότερες απλές προτάσεις που σχετίζονται μεταξύ τους συνθέτονται σε μια  σύνθετη με αφαίρεση όμοιων λεξικά όρων, καθώς και  των συνδέσμων, πλην του τελευταίου, ώστε να υπενθυμίζει τους άλλους. Η αφαίρεση αυτή γίνεται για συντομία του λόγου  ή  για χάρη του μέτρου στην ποίηση, π.χ.:

απλές προτάσεις: Πήγαμε μαζί σχολείο.( + Πήγαμε μαζί) γήπεδο.( + Πήγαμε μαζί) θέατρο.

σύνθετη πρόταση: Πήγαμε μαζί σχολείο και γήπεδο και θέατρο.

σχήμα ασύνδετο: Πήγαμε μαζί σχολείο, γήπεδο, θέατρο.

Στη θέση των συνδέσμων που αποβλήθηκαν στη γραφή    μπαίνει κόμμα, όμως στη ρητορική, αν θέλουμε να δώσουμε έμφαση, κάνουμε     κενό προφοράς.  (Περισ. βλέπε Συντακτικό Ελλ. Γλώσσας Α. Κρασανάκη)

Β. Σχήμα πολυσύνδετο.

Αν στο λόγο θέλουμε να τονίσουμε απανωτά γεγονότα ή καταστάσεις, τότε δεν μιλούμε ή γράφουμε με κόμματα, αλλά με το σύνδεσμο «και», που μπαίνει όπου υπάρχει κόμμα και επιπλέον μια φορά στο πρώτο γεγονός, πρβλ π.χ.:

Σχήμα πολυσύνδετο: Ο Νίκος ( και) πήγε και είδε και άκουσε και συνεχάρη το νίκο.

Αντί (σχήμα ασύνδετο): Ο Νίκος πήγε, είδε, άκουσε, συνεχάρη το νίκο

(Κατά την εκφώνηση της πρότασης, ο σύνδεσμος «και» παίρνει πιο μεγάλη φωνητική ένταση, τόση όση απαιτεί η σημασία του των γεγονότων.)

Ειδικότερα, για εμφαντικούς λόγους δυο ή περισσότερες απλές προτάσεις συνθέτονται σε μια σύνθετη όχι μόνο με ένα σύνδεσμο, αλλά με περισσότερους. Ο τρόπος αυτός λέγεται «Σχήμα λόγου πολυσύνδετο» και σχηματίζεται ως εξής:

1) Με την προσθήκη του συμπλεκτικού συνδέσμου:   "και, ή, είτε, ούτε, μήτε" και στην αρχική απλή πρόταση, για έμφαση  ( έτσι είναι σαν να τις τονίζουμε). Μάλιστα ο σύνδεσμος μπαίνει στην πρώτη απλή πριν από τον όμοιο όρο:

Ο Γιάννης (και) πήγε και ήρθε. αντί: Ο Γιάννης πήγε και ήρθε.

Και κράτα το και πρόσεχέ το.   αντί: Κράτα το και πρόσεχέ το.

Θέλω (και) μήλα και πορτοκάλια και αχλάδια.

αντί: Θέλω μήλα, πορτοκάλια, αχλάδια = σχήμα ασύνδετο

Πήγα και για να το δω και για να τον ακούσω.

αντί: πήγα να το δω και να τον ακούσω.

Είτε λες είτε δε λες εγώ τ' ακούω βερεσέ.    αντί: Λες ή (είτε) δε λες εγώ..

Είτε θέλεις είτε δε θέλεις θα έρθω.   αντί: Θέλεις ή  δε θέλεις θα έρθω.

'Η με θέλεις ή δεν με θέλεις.   αντί: Με θέλεις ή δεν με θέλεις.

Γιάννη, και να πας και να διαβάσεις.  αντί: Γιάννη, να πας και να διαβάσεις.

Ο Γιάννης (και) δεν πήγε και δεν ήρθε. αντί: Ο Γιάννης δεν πήγε και δεν ήρθε.

'Η εγώ ή ο Γιάννης Θα πάει.

Είτε εγώ είτε ο Γιάννης θα πάει.  αντί: Εγώ ή ο Γιάννης θα πάει.

Ο Γιάννης δεν είναι (ούτε) βουλευτής (ούτε) δικηγόρος.

αντί: Ο Γιάννης δεν είναι βουλευτής και δικηγόρος.       

2) Με την προσθήκη του συμπλεκτικού προσθετικού συνδέσμου "και" πριν ή   μετά από τους λοιπούς συνδέσμους, ώστε να γίνει μεγέθυνση θετική των επιμέρους προτάσεων και των εννοιών τους, πρβλ:

α) Μετά από συμπερασματικό:

Πήγα, άρα (και) τον είδα (και) τον άκουσα.

αντί: Πήγα, άρα τον είδα και τον άκουσα.

Δεν πήγα, άρα ούτε τον είδα, άρα ούτε και τον άκουσα.

αντί: Δεν πήγα, άρα δεν τον είδα και δεν τον άκουσα           

β) Μετά από αντιθετικό:

Ο Κώστας είναι (και) κοντός, αλλά (και) δυνατός.

αντί: Ο Κώστας είναι κοντός, αλλά δυνατός.

Ο Κώστας είναι (και) μικρός μα (και) με μεγάλου μυαλό.

Πάω όμως (και) θα γυρίσω (και) θα φέρω τα χρήματα

Θα πάω όταν (και συ) θα μου δώσεις τα χρήματα

γ) Πριν ή μετά από δικαιολογητικό σύνδεσμο:

Πάω (και) γιατί μου αρέσει και (γιατί) απαιτείται.

Πάω γιατί (και) μου αρέσει και (γιατί) απαιτείται.

αντί: Πάω γιατί μου αρέσει και απαιτείται.

δ) Πριν από χρονικό:)

Θα πάω (και) όταν το θελήσω και όταν μπορέσω.

,................

3) Με την προσθήκη: "και δεν, ούτε και,   μήτε και, ουδέ και", αντί του "δεν .. και δεν", ώστε να γίνει μεγέθυνση μειωτική. 

Ο Γιάννης μήτε (και) πήγε μήτε (και) ήρθε.

αντί: Ο Γιάννης δεν πήγε και δεν ήρθε.

Ούτε και ο Γιάννης ούτε και ο Βασίλης ήρθαν.

αντί: Ο Γιάννης και ο Βασίλης δεν ήρθαν.

Δε θέλω ούτε (για) να το βλέπω, ούτε (για) να τον ακούω.

αντί: Δε θέλω να το βλέπω και να τον ακούω

Αλλά ούτε (και) με θέλει αλλά ούτε (και) το θέλω.

αντί: Δεν με θέλει και το θέλω.

4) Με προσθήκη αντιθετικού ή χρονικού    ή  τροπικού συνδέσμου, πριν από το συμπλεκτικό σύνδεσμο "και" και κυρίως των: "καθώς, όπως, όμως",...  ώστε να γίνει μεγέθυνση-έμφαση   αντιθετική, χρονική κ.τ.λ. στη σχέση των συνδεόμενων νοημάτων που εκφράζονται με τις απλές προτάσεις. 

_Θέλω μήλα, καθώς και πορτοκάλια.

_Θέλω μήλα, όμως και πορτοκάλια

αντί: Θέλω μήλα και πορτοκάλια.

5) Με την προσθήκη των "όχι μόνο...., όχι για..",  αρχικά   της πρώτης απλής πρότασης και συνάμα του "μα ούτε (και)" ή του   "αλλά και, αλλά ούτε και" αντί του "και" στην ακολουθούμενη απλή πρόταση. 

'Οχι μόνο πήγε, αλλά και ήρθε γρήγορα.

'Οχι μόνο πήγε, αλλά και έμεινε. αντί: Πήγε και έμεινε.

'Οχι μόνο δεν ήρθε, μα ούτε έγραψε κανένα. αντί: Δεν ήρθε και δεν έγραψε.

'Οχι μόνο να μην πας, αλλά και να μην ξανάρθεις.

αντί: Να μην πας και να μην ξανάρθεις.      

'Οχι για μένα, αλλά για 'κείνο.

6) Με την προσθήκη των επιρρημάτων: κυρίως, επίσης, ιδίως, πιθανόν, μάλλον, ..." μετά από το σύνδεσμο "και" :

Πήγαμε στο Μουσείο και (ιδίως) στο ζωολογικό Κήπο.

Πήγαινα στο σπίτι του Γιώργη και (επίσης) στου Γιάννη.

Θα πάω στην Κρήτη και (κυρίως) στο Λασίθι.

Να πάνε όλοι, (επίσης) και ο Γιάννης.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑ ΠΟΛΥΣΥΝΔΕΤΟΥ (ΕΜΦΑΝΤΙΚΟΥ)

συμπλεκτικό:  και... και, μήτε και... μήτε και..

διαζευκτικό:  ή .. ή, είτε ... είτε

συμπληρωματικό:  καθώς και

, συνάμα/ συγχρόνως /κυρίως/ ιδίως και...

συμπερασματικό:  άρα και... (άρα) και...

, επομένως/ συνεπώς και ... και

χρονικό: και όταν/ άμα.....  και όταν/άμα

αιτιολογικό: επειδή και ..., (επειδή) και..

, γιατί και ...., (γιατί) και...

, αφού και ....., τότε και......

, μήτε και ....., μήτε και......

, ώστε και ....., ώστε και......

Στη γραφή πριν από τα επιρρήματα: καθώς, συνάμα, επίσης,  επομένως... , καθώς και πριν από τους συνδέσμους: άρα, αφού, αν, ....  (πλην τους συμπλεκτικούς συνδέσμους: και, ή, είτε, μήτε, ουδέ, μηδέ) μπαίνει το κόμμα και κατά  την ανάγνωση κάνουμε εκεί ότι   και στους  συμπλεκτικούς συνδέσμους.   Δηλ. κενό προφοράς, αναπνοή και δυνάμωμα ή χαμήλωμα φωνής, ανάλογα με το τι απαιτείται (συμφέρει).

Πήγαμε σπίτι του, άρα και τον είδες και του μίλησες.

Πήγαμε σπίτι του, άρα όχι μόνο τον είδες, αλλά και του μίλησες.

αντί: Πήγαμε σπίτι του, άρα τον είδες και του μίλησες.

Πήγαμε σπίτι του, ώστε και να το δεις και να του μιλήσεις.

αντί: Πήγαμε σπίτι του, ώστε να το δεις και να του μιλήσεις

Πήγαμε στο ζωολογικό Κήπο, καθώς/ συνάμα/ επίσης και στο...

αντί: Πήγαμε στο ζωολογικό Κήπο και στο Μουσείο.

Όχι μόνο πήγαμε σπίτι του, αλλά και τον είδες και του μίλησες

αντί: Πήγαμε σπίτι του και τον είδες και του μίλησες.

9. ΣΤΟΙΧΕΙΑ  ΡΗΤΟΡΕΙΑΣ

1. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (βιβλίο 3) δεν είναι αρκετό το να κατέχει (ξέρει, γνωρίζει) ο ρήτορας το θέμα καλά, είναι ανάγκη να το εκθέσει και καλά, όπως πρέπει, για να φανεί ότι ο λόγος του περιέχει ορισμένες αρετές. Γι ’ αυτό ο ρήτορας πρέπει να έχει τρία πράγματα υπόψη του κατά την αγόρευση:

1.   Πώς θα φανεί πιστευτός

2.   Ποια θα είναι η λεκτική διατύπωση

3.   Η ηθοποιία του.

Σε σχέση με την ηθοποιία τρία πράγματα πρέπει να προσεχθούν:

α) Το μέγεθος ( = η ένταση της φωνής),

β) η αρμονία και

γ) ο ρυθμός.

Το μέγεθος είναι η ένταση της φωνής, που δεν πρέπει να είναι η ίδια συνέχεια, αλλά να χρωματίζεται ανάλογα, δηλ. να ανεβαίνει, να χαμηλώνει, να είναι μέτρια.  Η αρμονία είναι ο βαθμός του τονισμού. και ο  ρυθμός  η ταχύτητα εκφώνησης, που πρέπει να είναι άλλοτε γρήγορος, άλλοτε αργός και άλλοτε μέτριος. Τα τρία αυτά στοιχεία πρέπει να συνδυάζονται ταυτόχρονα και ανάλογα με την περίπτωση.

Η σαφήνεια και η κυριολεξία είναι απαραίτητες, για να σχηματίσει το ακροατήριο την εντύπωση ότι δεν υπάρχει πρόθεση από το ρήτορα να εξαπατήσει.  Η χρήση της πρέπουσας γλώσσας κατά περίπτωση πλουτισμένη με σχήματα λόγου δημιουργεί το θαυμασμό. Δεν πρέπει να γίνονται λάθη, για να μην γελοιοποιείται ο ρήτορας. Η ευρύτητα είναι απαραίτητη για την κατανόηση. Το λεκτικό πρέπει να ταιριάζει με το θέμα, δηλ. για σοβαρά ζητήματα να αποφεύγονται οι αυτοσχεδιασμοί, για μικροπράγματα να αποφεύγεται η επισημότητα, για ασεβείς και αισχρές πράξεις να είναι αυστηρό, για αξιέπαινες πράξεις να γίνεται χρήση εκφράσεων θαυμασμού, για περιπτώσεις οίκτου ταιριάζει ταπεινό λεκτικό. Η ενάργεια πάλι είναι απαραίτητο στοιχείο, γιατί παρουσιάζει τα γεγονότα στη δράση τους και όχι σε στασιμότητα.

Η διάταξη του λόγου είναι απαραίτητη. Πρέπει να περιλαμβάνει προοίμιο ανάλογο με την περίπτωση. Να ακολουθεί η παρουσίαση κάθε μέρους του θέματος και η απόδειξή του ή όπου δεν είναι δυνατή να δημιουργείται η αμφισβήτηση. Να ανασκευάζονται οι διαβολές με επιχειρήματα ή να δημιουργείται αμφισβήτηση. όπου υπάρχουν αποδείξεις ο λόγος να είναι ηθικός και αποδεικτικός, όπου δεν υπάρχουν ηθικός. Τέλος να ακολουθεί ο επίλογος που πρέπει να αποβλέπει σε τέσσερα πράγματα:

α) Να διαθέσει το ακροατήριο ευνοϊκά προς το ρήτορα και όχι προς τον αντίπαλο

β) Να εξάρει ή να μειώσει τη σημασία ορισμένων πραγμάτων

γ) Να εξάψει το ανάλογο πάθος των ακροατών

δ) Να ξαναθυμίσει τα γεγονότα που αναφέρθηκαν στο λόγο.

2. Σύμφωνα με το λυσία, όπως φαίνεται από τους λόγους του ή  όσα διέσωσε η παράδοση, για να επιτύχουν οι πελάτες του ευνοϊκή απόφαση ή μεταχείριση από τους κριτές τους (ακροατήριο, δικαστές..), ο λόγος πρέπει:

1)   Να είναι σύντομος (λακωνικός), γιατί διαφορετικά και κακή εντύπωση προκαλεί (κουράζει τον ακροατή και πνίγει το νόημα) και δεν  επιτρέπει ο χρόνος εκφώνησης. 

2)   Με λέξεις και σχήματα λόγου, ανάλογα με τη φερόμενη   μόρφωση ή κοινωνική θέση. Με συνήθεις λέξεις και σχήματα λόγου    για τους χαμηλά κοινωνικά ιστάμενους ανθρώπους και με    επιστημονικές (επιτηδευμένες) για τους υψηλά ιστάμενους, άλλως προκαλεί κακή εντύπωση.  Δεν μπορεί κάποιος υψηλά ιστάμενος να εμφανίζεται  ως  αμόρφωτος και ο χαμηλά ως μορφωμένος. Ο υψηλά ιστάμενος δεν  μιλά όπως ο αμόρφωτος, γιατί έτσι ίσως θεωρηθούν και οι πράξεις του,  δηλ. κακές. Ο χαμηλά ιστάμενος δεν μιλά όπως ο υψηλά, διότι θα   θεωρηθεί ότι μεγαλοπιάνεται ή ότι είναι "ψώνιο"..

3)   Να είναι καθαρός, διαυγής, στην έκφραση (γλώσσα, σύνταξη, λεξιλόγιο..) άλλως  πώς  θα κατανοηθεί.  

3. Ο Ισοκράτης είχε τη γνώμη ότι για να επιτύχουν οι πελάτες του ευνοϊκή απόφαση ή μεταχείριση από κριτές, ακροατήριο....., ο λόγος πρέπει:

    Να είναι επιστημονικός (με   παιδεία)  σε όλους τους τομείς και όχι με βιοεμπειρία.

    Να είναι με φαντασία και με αντίληψη της    πραγματικότητας και όχι στα πλαίσια του μύθου ή της ιδέας.

    Χωρίς μονομέρεια, δηλ. χωρίς  απόκρυψη των άσχημων πλευρών, αλλά εμφάνισή τους και απόκρουση τους, με τη λογική του  σοφισμού ή της ηθικής.

    Με ρητορικά σχήματα τονισμού των κυρίων σημείων.

    Η κρίση να είναι με ηθική (του κανόνος) και όχι  σοφικιστική.

Σήμερα ένας λόγος λέγεται ρητορικός, όταν εκφωνηθεί:

--------------------------------------------

1) Με ευγλωττία, ευφράδεια και συναίσθημα, δηλ.:

1.   Με ευφωνία, ωραία και καθαρή προφορά, ώστε και να  χαίρεται αυτός που τον  ακούει και να τον καταλαβαίνει.  Ο λόγος ν' ακούγεται σαν ποίημα και όχι ως ένας κοινός ή καθημερινός λόγος. 'Ετσι το ακροατήριο θα καθίσει μέχρι το τέλος να μας  ακούσει, ακόμη  και αν λέμε αερολογίες. 

2.   Με ανάλογο ποιον φωνής.  Προφορά χαρούμενη στον πανηγυρικό, επινίκιο..  λόγο, πένθιμη στον επικήδειο,... ή με την ανάλογη αισθησιακή συγκίνηση που απαιτείται,  για να δείξουμε τον εσωτερικό μας κόσμο, άρα και την πίστη μας σ' αυτά που λέμε.  Αν κάνουμε  αλλιώς δείχνουμε προχειρότητα ή ότι κοροϊδεύουμε ή ότι δεν πιστεύουμε αυτά που λέμε. 

3.   Με σωστή προφορά και όχι με "μαργαριτάρια", όπως τα: μαλακία ή μαλάκια φέτα, κλητορεία, αποκατάσταση, ούρα αγελάδας....   αντί: μαλακιά, κλητορύθρα,  εγκατάσταση,   ουρά αγελάδας... 

4.   Με αποφυγή των ιδιωμάτων, των τοπικών και ξένων λέξεων. Οι ξένες λέξεις αναφέρονται μόνο όταν είναι διεθνείς  επιστημονικοί ή τεχνικοί όροι με παράθεση. "Penalty (= η ποινή") ή    όταν δεν υπάρχει αντίστοιχη ελληνική λέξη: ηλεκτρονικός υπολογιστής και όχι computer.Τα ιδιώματα επιτρέπονται μόνο όταν  μιλούμε τοπικά:  σαλιγκάρια = "χοχλιοί" (κρητικά),  Χριστός =  "Κστός"(Λεσβιακά).

5.   Με προσεγμένο και πλούσιο λεξιλόγιο, ώστε να φανεί και πλούσιος, σωστός και ζωτικός ο λόγος μας.   Προσέχουμε το τι λέξεις θα χρησιμοποιήσουμε για την έκφραση  ενός νοήματος.  Υπάρχουν λέξεις που λόγω της μεταφορικότητας    των εννοιών, έχουν πάρει πάρα πολλές σημασίες. Από καλή μέχρι    κακή, από χυδαία μέχρι σοβαρή, από αέρα μέχρι θάλασσα. Έτσι     είμαστε υποχρεωμένοι στον  επίσημο λόγο να προσέχουμε  το τι λέξεις     θα χρησιμοποιήσουμε και τον τρόπο που θα  τις χρησιμοποιήσουμε.     Παρέβαλε π.χ. ότι αν πούμε σε κάποιο π.χ.  "σε πέρασε, σε   πήδηξε" αντί "σας προσπέρασε στο τρέξιμο", θα παρεξηγηθούμε, αν  δεν μας δείρει κι'όλας.   Ομοίως άλλο "ούρα, μαλάκια.." και άλλο "ουρά, μαλακιά".. Οι  σπάνιες λέξεις εντυπωσιάζουν επί καλού μόνο, όταν     είναι  απόλυτα επιτυχημένη η εκλογή τους και επί κακού, όταν δεν είναι. 

6.   Με χωρίς διπλοτυπίες (διμορφίες) και διγλωσσία.   Μιλούμε με τη μορφή και κλίση την αρχαία ή τη νέα, και όχι αναμεμειγμένα, άλλως προκαλούμε την αισθησιακή αντίληψη:

νέα: πράξης, πράξεως, οντότητα,ας, Ελλάδα,ας...

αρχαία: πράξις, πράξεως, οντότης,ητος, Ελλάς,άδα..

2) Με επιχειρήματα & λογική ορθότητα, δηλ.:

1.   Με σωστά, λογικά επιχειρήματα.

2.   Με επιστημονική ανάλυση των γεγονότων, καταστάσεων.. και όχι πρακτική.

3.   Με συμπεράσματα επιχειρηματικής απόρροιας και όχι προφητικά, π.χ.: Είναι στην Αθήνα σήμερα [ άρα απών από  την εργασία του   στη Θεσσαλονίκη. = λογικό συμπέρασμα].  'Έφτασε στην Αθήνα σήμερα από Λονδίνο  [άρα ήλθε με αυτοκίνητο = μη λογικό συμπέρασμα, αφού ξεκίνησε χθες και λόγω της    μεγάλης  απόστασης].  

4.   Με σαφείς ενδείξεις, μαρτυρίες και τεκμήρια (στοιχεία). Στοιχειοθετημένος (τεκμηριωμένος) είναι ένα γεγονός, ο   λόγος, όταν αναφέρουμε σαφείς ενδείξεις, πραγματικά γεγονότα και μαρτυρίες ή προσκομίζουμε αποδεικτικά στοιχεία (τεκμήρια). Είναι εύκολο να λες ή να ζητάς ή να κατηγορείς. Το να λες όμως αστήρικτα ή χωρίς μαρτυρίες και αποδείξεις είναι  δύσκολο να εισακουστείς, αφού ψεύτες πάντα υπάρχουν και που τελικά αν είμαστε και 'μείς έτσι πού το ξέρει ο ακροατής;

5.   Με αιτιολογημένες ή τεκμηριωμένες κατηγορίες και επαίνους.

6.   Με αιτιολογημένες δικαιολογίες (= οι απαντήσεις στα "γιατί;"  μιας πράξης), όπως π.χ.: Ο Γιάννης κτύπησε τον Αντώνη, [γιατί ήθελε να του πάρει τα χρήματα = η δικαιολογία].

3) Με άριστη σύνταξη λόγου και προτάσεων, δηλαδή με άριστη εφαρμογή των κανόνων σύνταξης τόσο για να φτιάξουμε τις προτάσεις όσο και τον όλο λόγο.  Τα γεγονότα και τα σχόλια πρέπει να κατατάσσονται σε μια φυσική και λογική σειρά (χρονολογικά και συσχετικά), ώστε να μην  δημιουργούν νοηματικές δυσκολίες (κενά, χάσματα) ή ερωτηματικά. Με συνάφεια και αλληλουχία,  χωρίς περιττολογίες, αοριστίες και νοηματικά χάσματα

4)   Με ύφος και ηθοποιία, σκιαγράφηση. Δηλαδή  όταν η περιγραφή γίνεται με ζωτικότητα και χρώμα.  Με εύστοχους χαρακτηρισμούς ή όταν τα κύρια σημεία του λόγου αποδίδονται ζωηρά, με τη σωστή και κατάλληλη χρήση των  επιρρημάτων, ουσιαστικών,   επιθέτων και   μετοχών, ώστε να τονιστεί ή να αποδοθεί στο έπακρο το νόημα και η προσωπικότητα των προσώπων του λόγου.  Διαλέγουμε με τι λέξεις θα χαρακτηρίσουμε κάτι. Ας σημειωθεί ότι:

α) Τα επιτυχημένα κοσμητικά επίθετα και μετοχές (φωνητικά και νοητικά)   είναι ως τα κοσμήματα και τα παράσημα στη στολή.  Όμως  αν είναι   μόνο αυτά είναι ως ο αποκριάτικος στρατηγός  και νύφη.  Με χαρακτηριστικές και επιτυχημένες παρομοιώσεις και  παραδείγματα: * Ιώβειος υπομονή. Σαν βράχος το κεφάλι του.(Περισ. βλέπε σε ειδικό μέρος για το ύφος.). Γενικώς το ύφος πρέπει να είναι απλό, λιτό, με σαφήνεια, ακρίβεια-ευστοχία λέξεων-χαρακτηρισμών  και λακωνικότητα.

β) με ειδικά ρητορικά σχήματα λόγου μπορούμε να  υπερτονίσουμε τα  κύρια σημεία του λόγου, ε φ ό σ ο ν  σ υ μ φ έ ρ ο υ ν, ώστε να  μην χαθούν μέσα στο συμφερτό των λέξεων.

5)   Με λεκτικό - συντακτικό ήθος, δηλ.

α) με λόγο στον οποίο δεν υπάρχουν  υβριστικές και άσεμνες λέξεις και φράσεις (όταν κάνουμε άριστη εφαρμογή των καλών τρόπων ομιλίας). Δεν είναι μόνο να ξέρεις να μιλάς, είναι και να ξέρεις και  το πως θα το πεις,  ώστε και να μην προσβάλεις το ακροατή σου, αφού υπάρχουν κανόνες ομιλίας. Με άλλο συντακτικό σχήμα λόγου  απευθυνόμαστε στα παιδιά και αλλιώς στα κύρια πρόσωπα,...: Γιάννη, σε θέλω, πρέπει να πας, πέρασε...  = σε οικείο & Κύριε καθηγητά, πρέπει να πάτε, περάστε = σε κύριο πρόσωπο.  Αν μιλήσουμε σε ένα οικείο πρόσωπο (σε πατέρα, μάνα,  αδελφό, θείο..) όπως σε  ένα κύριο (ξένο, προϊστάμενο, αλλοδαπό κ.α.),   τότε   αυτός πιθανόν  να  νομίσει ότι δεν αναγνωρίζουμε τη  σχέση μας, δηλ. ότι δεν το θεωρούμε, πατέρα, αδελφό κ.τ.λ., αλλά  ξένο, οπότε θα επέλθει παρεξήγηση. Ομοίως, αν κάνουμε το αντίθετο, δηλ. να μιλήσουμε σε ένα κύριο πρόσωπο όπως και σε οικείο, τότε θα νομίσει ότι τον οικειοποιούμεθα, δεν αναγνωρίζουμε το κύρος του, άρα δεν το σεβόμαστε.   ( Περισ. βλέπε σε ειδικό Μέρος.)

γ) Με πληθυντικό  ευγένειας στα κύρια πρόσωπα: _Σας παρακαλώ..  Στην εκπομπή μας.. αντί: Σε παρακαλώ. Στην εκπομπή μου...

δ) Χωρίς προβολή του εγώ, όταν δε λέμε π.χ.: Εγώ σε διόρισα, στην εκπομπή μου..

ε) Με ευγενικούς και   έξυπνους χαιρετισμούς, ύμνους, κολακείες και προσφωνήσεις, αφού  είναι δεδομένο ότι αν πρώτα  δε χαιρετίσεις, υμνήσεις, μακαρίσεις   και καλοπιάσεις κανείς δε σε ελεεί ή σου δίνει βάση, δυστυχώς. Σε νομίζουν για άνθρωπο χωρίς κοινωνικότητα,..     Πρώτα υμνούμε, ακόμη και το Θεό, και ύστερα ζητούμε. 

5)   Με ηθικές και πολιτικές αρχές, δηλαδή:

α) με ανάλυση περιεχόμενου (κριτική)   σύμφωνα με τις αρχές της κοινά αποδεκτής ηθικής και πολιτικής.  'Άλλως η  κριτική,  η ηθική και η πολιτική δομή του λόγου και των επιχειρημάτων μας να  διέπονται σύμφωνα με την κοινή λογική, το νόμο, τη θρησκεία  και   τα ήθη και έθιμα. 

β) χωρίς ευτελείς συκοφαντίες.

γ) χωρίς εμφανές πάθος και προκατάληψη.

6)   Με ουσία, και "επί του θέματος". Δηλ. όταν ο λόγος μας δεν μιλά για άλλο (π.χ. για  την Πλατεία Ομόνοιας) αντί άλλου (π.χ. για την ομόνοια = ομοψυχία) και  συνάμα δεν περιορίζεται μόνο σε λεπτομέρειες, έτσι για να πούμε κάτι. 

7)   Με πληρότητα.  Δηλ. όταν δε λέμε μόνο τα καλά, αλλά και τα άσχημα. Δεν είναι κακό το να πεις ή να παραδεχθείς τα λάθη ή   μειονεκτήματα σου, αφού όλοι κάνουν ή έχουν. Κακό είναι να τα αποκρύψεις και να στα πει άλλος και συνάμα να μην πεις πώς θα τα αποβάλλεις…..