ΑΡΘΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΤΟ ΛΥΚΕΙΟ

ΑΡΘΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΤΟ ΛΥΚΕΙΟ

Το κείμενο αυτό απευθύνεται κατά κύριο λόγο στους μαθητές, που πασχίζουν μέσα από μια αδιάκοπη προσπάθεια να υλοποιήσουν τις προσδοκίες τους και τα όνειρά τους, που στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι τίποτα άλλο παρά η εισαγωγή τους στη σχολή της αρεσκείας τους. Σκοπός μας είναι μέσα απ’ αυτές τις λίγες σειρές να ξεδιαλύνουμε τις όποιες απορίες σας και σκοτεινά σημεία σχετικά με τη διαδικασία παραγωγής κειμένου, τη γνωστή σε όλους έκθεση.

Πολλοί, λοιπόν, εσφαλμένα, πιστεύουν και διακηρύσσουν ότι για τη συγγραφή μιας έκθεσης δεν απαιτείται ιδιαίτερη προετοιμασία και προσπάθεια. Η φράση «Έκθεση είναι, κάτι θα γράψω», δυστυχώς έχει υιοθετηθεί από πολλούς. Από την άλλη, δεν είναι λίγοι αυτοί που ισχυρίζονται ότι το γράψιμο μιας ικανοποιητικής έκθεσης είναι θέμα λογοτεχνικού ταλέντου. Όμως, σε καμιά περίπτωση η έκθεση δεν αποτελεί λογοτέχνημα. Δε θα διστάσουμε μάλιστα να πούμε ότι πλέον οι απαιτήσεις των εξετάσεων είναι τέτοιες που όσο λιγότερο λογοτεχνικό ταλέντο έχει ένας μαθητής τόσο καλύτερες εκθέσεις γράφει. Οι εποχές όπου κυριαρχούσαν οι βαρύγδουπες εκφράσεις και λέξεις εντυπωσιασμού, η λεξιθηρία και το δυσνόητο πολλές φορές ύφος έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Η έκθεση δεν είναι λογοτεχνία, όπου κυριαρχεί ο λυρισμός, το συναίσθημα και τα καλολογικά στοιχεία. Πλέον η έκθεση πρέπει να διακατέχεται από απλό – όχι απλοϊκό ύφος – με το οποίο ο μαθητής καλείται να εκθέσει την επιχειρηματολογία του σχετικά με το θέμα που του έχει τεθεί .

Η συγγραφή ενός κειμένου, λοιπόν, είναι μια δύσκολη κι επίπονη εργασία, που πάνω απ’ όλα απαιτεί πείσμα και μεράκι για δουλειά. Γι’ αυτό και μόνο το λόγο η έκθεση είναι μάθημα που διδάσκεται. Και μάλιστα, θα τολμούσαμε να πούμε ότι είναι από τα σπουδαιότερα, καθώς αναγκάζοντας το μαθητή να εκθέσει τις απόψεις του και την επιχειρηματολογία του, τον ωθεί να οργανώσει όλο το γνωστικό του υλικό – περιεχόμενο, να προβληματιστεί, να ευαισθητοποιηθεί και παράλληλα να ασκηθεί στη διατύπωση των θέσεων του με σαφήνεια, επάρκεια και οργάνωση. Μέσα απ’ αυτήν την εργασία οι ωφέλειες θα είναι πολλαπλές όχι μόνο μέσα στα όρια του σχολείου αλλά και γενικότερα σ’ όλη την καθημερινή του ζωή.

Πρώτη και κυρίαρχη αρετή σε ένα μαθητικό κείμενο θεωρείται η σαφήνεια και η καθαρότητα στη διατύπωση των ιδεών. Ακολουθούν ο φροντισμένος λόγος, η σωστή διάρθρωση του περιεχομένου, η επαρκής τεκμηρίωση των ιδεών, η ορθογραφημένη αποτύπωση νοημάτων, καθώς και η καλή αισθητική εικόνα του γραπτού. Είναι βέβαια τόσα πολλά τα πράγματα που μπορεί κανείς να επισημάνει, για να περιγράψει ένα καλό κείμενο, που όσα και να αναφέρονταν παραπάνω, πάλι θα έλειπαν άλλα τόσα. Το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η παραγωγή γραπτού λόγου είναι μια σύνθετη διαδικασία , συνεχώς εξελίξιμη κι πάντοτε βελτιώσιμη. Από αυτή την άποψη, κανείς δεν μπορεί να θεωρηθεί τέλειος συγγραφέας. Μερικά όμως πράγματα μπορούν να αποτελέσουν ένα συνοπτικό κώδικα, ας μου επιτραπεί ο όρος, δεοντολογικής μαθητικής γραφής κειμένων. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσέξετε είναι η γενική εικόνα που αποδίδει το γραπτό σας. Με απλά λόγια, πως αυτό θα φαίνεται στο μάτι ενός άλλου ανθρώπου. Αν δηλαδή τα γράμματά σας είναι ευανάγνωστα, όμορφα και προπαντός, αν δεν υπάρχουν διαγραφές στο κείμενο (μουντζούρες). Κατόπιν περάστε σε πιο τεχνικά θέματα του γραπτού σας. Ξεκινήστε από την παραγραφοποίηση κι ελέγξτε κατά πόσο τα νοήματά σας χωρίστηκαν επιτυχώς με τις παραγράφους που δημιουργήσατε. Μην ξεχνάτε να ξεκινάτε πάντα το κείμενό σας με παράγραφο, να είστε προσεκτικοί στην έκταση που δίνεται στις παραγράφους σας και να επιδιώκετε αυτές να είναι ισοβαρείς σε μέγεθος (όσο αυτό είναι δυνατό) και να έχουν σωστή δομική διάρθρωση (θεματική περίοδο, σχόλια – λεπτομέρειες, περίοδο κατακλείδα). Η ισοβαρής διαίρεση παραγράφων ισχύει βέβαια και για την αντιμετώπιση των ερωτημάτων ενός θέματος. Καμία ερώτηση, που διατυπώνεται ρητά μέσα στο θέμα σας δεν πρέπει να μοιάζει παραμελημένη κι ανεπτυγμένη φτωχά. Εξυπακούεται ότι απαντάμε πάντα σε όλα τα ερωτήματα που μας θέτονται, με όση ευκρίνεια απόψεων και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία μπορούμε, ενώ προσέχουμε, αν μπορούμε να αναφέρουμε και κάποια πράγματα που δε ζητούνται, αλλά είναι απολύτως αναγκαία. Όπως για παράδειγμα στην ανάπτυξη ενός προβλήματος, η επισήμανση κάποιων τρόπων επίλυσής του. Φυσικά, όταν παραθέτουμε απόψεις για κάτι που ζητείται ρητά στο θέμα μας, τότε είμαστε συνοπτικοί κι επιγραμματικοί, για να μη θεωρηθούν περιττά όσα λέμε. Πολύ σημαντικό είναι το θέμα της ορθογραφίας του κειμένου σας και σ’ αυτό δίδεται μεγάλη βαρύτητα. Μην ξεχνάτε ότι τις εκθέσεις σας διορθώνουν φιλόλογοι, που έχουν μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα του ορθογραφημένου λόγου. Το ίδιο φυσικά ισχύει σε όλα τα γλωσσικού τύπου μαθήματα, πολύ δε περισσότερο στην έκθεση, που είναι η κορυφή τους. Για να αποφύγετε, λοιπόν, το σκόπελο της ανορθογραφίας, ξαναδιαβάστε πολλές φορές το κείμενό σας και σχολαστικά ελέγξτε την ορθογραφία του. Αν δεν είστε σίγουροι για τη γραφή κάποιων λέξεων, προσπαθήστε να τις αλλάξετε με κάποιες που γνωρίζετε σίγουρα. Είναι καλύτερο ένα ορθογραφημένο γραπτό με πιο απλό λεξιλόγιο, παρά ένα ανορθόγραφο με εξεζητημένους όρους.

Είστε φυσικά ελεύθεροι να εκφράσετε τις προσωπικές σκέψεις, ιδέες και συναισθήματα, τηρώντας όμως τα όρια του επιτρεπτού και του λογικού. Πάντως, ό,τι κι αν υποστηρίξετε, είστε σίγουρα υποχρεωμένοι να το τεκμηριώσετε με ακρίβεια. Όσο πιο πειστική είναι αποδεικτική σας, τόσο πιο αξιόλογο θεωρείται το γραπτό σας και τόσο πιο ώριμη και πετυχημένη η συγγραφική σας απόπειρα. Αποφύγετε τις απολυτότητες, το συνθηματολογικό λόγο, τις «κλισέ» εκφράσεις, καθώς και τη χρήση πολλών παραδειγμάτων και γνωμικών. Εκφραστείτε απλά, κατανοητά και προσωπικά. Και μην ξεχνάτε ότι η έκθεση ιδεών, για την οποία μέχρι τώρα μιλάμε, γράφετε πάντα στο γ΄ ενικό ή γ΄ πληθυντικό πρόσωπο. Σε κάποιες περιπτώσεις και στο α΄ πληθυντικό, όταν το επικοινωνιακό πλαίσιο το επιτρέπει. Αποφύγετε εντελώς τη χρήση του α΄ ενικού προσώπου. Και αυτό γιατί προσωποποιεί το γραπτό σας λόγο άσχημα. Ό,τι γράφετε είναι φυσικά δικό σας δημιούργημα. Οι ιδέες που παρουσιάζετε είναι ασφαλώς δικές σας. Δε χρειάζονται επιβεβαίωση ταυτότητας του τύπου: «πιστεύω, θεωρώ, έχω τη γνώμη, σημειώνω, τονίζω κι άλλα τέτοια συναφή». Να είστε απρόσωποι, ξεκάθαροι κι επαρκώς τεκμηριωμένοι σε όσα γράφετε. Η έκθεση ιδεών δεν είναι εξομολόγηση, ούτε φιλική κουβέντα, ούτε διάλογος, ούτε και προφορική ομιλία. Για το λόγο αυτό δε γράφουμε ποτέ με τον τρόπο που μιλάμε. Ο προφορικός λόγος είναι πρόχειρος κι απλός. Στο κείμενό μας προσπαθούμε να είμαστε πιο επίσημοι και σύνθετοι.

Τηρούμε πάντοτε το όριο ανάπτυξης που μας έχει δοθεί, με μια επιτρεπτή απόκλιση 20 – 30 λέξεων προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Για να πετύχουμε το επιθυμητό όριο κειμένου που μας ζητούν και για να αποφύγουμε τυχόν επαναλήψεις νοημάτων και ιδεών, χρησιμοποιούμε υποχρεωτικά σχεδιάγραμμα περιεχομένου, προτού να αρχίσουμε την ανάπτυξή μας. Το σχεδιάγραμμα μας βοηθά να οριοθετήσουμε το περιεχόμενο της σκέψης και των ιδεών μας και προσδιορίζει από την αρχή το πλαίσιο στο οποίο θα κινηθεί η ανάπτυξή μας. Εφαρμόζουμε την τεχνική αυτή, όσο κι αν φαίνεται ότι είναι χρονοβόρα και κουραστική, γιατί μόνο θετικά έχει να μας προσφέρει. Με αφορμή την παρατήρησή μου για το θέμα των επαναλήψεων σε νοήματα, σας εφιστώ την προσοχή και στις επαναλήψεις λέξεων. Φροντίζουμε να μη χρησιμοποιούμε συνεχώς τις ίδιες λέξεις. Αυτό γίνεται κουραστικό και δείχνει αδυναμία ευρείας χρήσης της γλώσσας. Συνεπώς, η επαναλαμβανόμενη χρήση της ίδιας λέξης είναι κάτι το απαγορευτικό στην έκθεση.

Σε σχέση με την τεχνική ανάπτυξη των θέσεών σας, επιδιώξτε να κινείστε πάντα στη «μέση οδό». Μην παίρνετε σαφή θέση υπέρ ή κατά των θεμάτων που επεξεργάζεστε. Να σκέφτεστε πάντα διπλωματικά. Κινούμαι στη μέση και έχω κοντά όλες τις αντιτιθέμενες απόψεις. Μπορώ να κερδίσω όλους τους αναγνώστες του κειμένου μου, οι οποίοι σίγουρα δε θα έχουν όλοι την ίδια άποψη στο θέμα. Βέβαια, υπάρχουν και θέματα που δε χωρούν καμία αμφισβήτηση. Σ’ αυτά είμαι φυσικά απόλυτος στη διατύπωση της θέσης μου (π.χ. στην αξιολόγηση του προβλήματος των ναρκωτικών, στο θέμα της βίας, της εγκληματικότητας, του ρατσισμού και σε άλλα σχετικά προβλήματα και φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας).

Πάντως, είναι πολύ πιθανό να σας ζητηθεί να γράψετε ένα κείμενο που δεν είναι της κλασικής μορφής μιας έκθεσης ιδεών. Πολύ συχνά ζητείται από τους μαθητές να γράψουν επιστολές, ομιλίες, άρθρα ή και δοκίμια. Προσέξτε στις περιπτώσεις αυτές κάποια πράγματα που έχουν να κάνουν με το ύφος του λόγου, το πρόσωπο στο οποίο πρέπει να γραφτεί το κείμενο και ποια είναι η σωστή παρουσίαση στο χαρτί, ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκει. Στις περιπτώσεις των άρθρων και των δοκιμίων τα πράγματα είναι απλά. Γράφετε σε ύφος επίσημο και τεκμηριωμένο, χωρίς ουσιαστικές διαφορές από την έκθεση ιδεών, προσέχοντας ότι στην κατηγορία του στοχαστικού δοκιμίου, το ύφος επιβάλλεται να είναι συνειρμικό.